109 ـ ربنا ءامنا بما انزلت و اتبعنا الرسول

(رَبَّنَآ ءَامَنَّا بِمَآ أَنزَلْتَ وَاتَّبَعْنَا الرَّسُولَ فَاكْتُبْنَا مَعَ الشَّـهِدِينَ ) [1] . (رَبَّنَا لَا تُزِغْ قُلُوبَنَا بَعْدَ إِذْ هَدَيْتَنَا وَهَبْ لَنَا مِن لَّدُنكَ رَحْمَةً إِنَّكَ أَنتَ الْوَهَّابُ) . [2] سُبْحانَكَ إنْ كانَ وَعْدُ رَبَّنَا لَمَفْعُولاً .

(پروردگارا ! به آنچه فرو فرستاده اى ، ايمان آورديم و از پيامبر ، پيروى كرديم . پس ما را در زمره گواهان ، ثبت كن . پروردگارا ! دل هاى ما را پس از آن كه به ما راه را نمودى ، [ از راستى به كژى ] مگردان و ما را از جانب خود ، بخشايشى ارزانى دار ، كه تويى بسيارْ بخشنده) . منزّهى تو . بى گمان ، وعده پروردگار ما ، انجام شدنى است .

توضيح واژه ها

الشّاهِد : گواه ، حاضر . [3]

زَاغَ : برگشت ، منحرف شد ، تغيير جهت داد . [4]

وَهّاب : بسيارْ بخشنده . [5]

شرح

تا اين جا تفسير قرآن ناطق و انسان كامل ، به پايان رسيد . اكنون در بخش پايانى «زيارت جامعه» ، زائران بامعرفت اهل بيت عليهم السلام ، چند درخواست از خداوند متعال دارند و در ميان آنها ، يك خواهش از اهل بيت عليهم السلام مى نمايند . اين درخواست ها ، كه در واقع ، سعادت و خوش بختى آنها را تضمين مى نمايد ، از اين قرارند :

1 . در صف گواهان قرار گرفتن

نخستين درخواست زائر اهل بيت عليهم السلام از خدا ، در صفِ گواهان قرار گرفتن در روز قيامت است كه در قالب اين دعاى قرآنى ، بيان مى شود :

«رَبَّنَا ءَامَنَّا بِمَا أَنزَلْتَ وَاتَّبَعْنَا الرَّسُولَ فَاكْتُبْنَا مَعَ الشَّـهِدِينَ . بار خدايا ! به آنچه فرو فرستاده اى ، ايمان آورديم و از پيامبر ، پيروى كرديم . پس ما را در زمره شاهدان ، ثبت كن» .

اين دعاى حواريان عيسى عليه السلام بود كه به خدا گفتند : ما به آنچه فرستادى (بر عيسى عليه السلام ) ، ايمان آورديم و در عمل هم از فرستاده تو ، پيروى كرديم . بنا بر اين ، از تو مى خواهيم كه نام ما را در زمره گواهان ، ثبت فرمايى .

زائر اهل بيت عليهم السلام هم در پايان زيارت آنان ، به درگاه خدا مى گويد : بار خدايا ! ما به آنچه فرستاده اى (بر پيامبر خاتم صلى الله عليه و آله ) ، ايمان آورديم و در عمل نيز از پيامبرت ، پيروى كرديم . بنا بر اين ، ما را در زمره گواهان ، ثبت فرما .

گفتنى است كه مقصود از «آنچه فرستاده اى» ، مى تواند همه تعاليم آسمانى پيامبر خدا صلى الله عليه و آله و از جمله ، ولايت اهل بيت عليهم السلام باشد ، و مى تواند اشاره ويژه به مسئله ولايت آن بزرگواران باشد كه در آن صورت ، به «آيه تبليغ» ، ناظر است :

«يَـأَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَآ أُنزِلَ إِلَيْكَ مِن رَّبِّكَ . [6] اى پيامبر ! آنچه را از جانب پروردگارت به سوى تو فرستاده شده ، برسان » .

همچنين ، ثبت شدن در زمره گواهان را چند گونه مى توان تفسير كرد :

الف ـ ثبت شدن در زمره كسانى كه حقّانيّت نبوّت خاتم انبيا صلى الله عليه و آله و آنچه بر او نازل شده ، از جمله مسئله ولايت را با علم شهودى مى بينند كه اشاره به اين آيه است كه :

«وَ يَرَى الَّذِينَ أُوتُواْ الْعِلْمَ الَّذِى أُنزِلَ إِلَيْكَ مِن رَّبِّكَ هُوَ الْحَقَّ وَ يَهْدِى إِلَى صِرَ طِ الْعَزِيزِ الْحَمِيدِ . [7] و آنان كه به ايشان ، دانش داده اند ، مى دانند كه آنچه از پروردگارت به تو فرو فرستاده شده ، [ راست و ] درست است و به راه آن بى همتاى ستوده ، راه مى نمايانَد» .

در واقع ، زائر اهل بيت عليهم السلام ، پس از اعتراف به ويژگى هايى كه براى آنان برشمرده ، از خداوند متعال مى خواهد كه اين معرفت عقلى را به عمقِ جان او ببرد و به معرفت شهودى ، تبديل نمايد .

ب ـ معناى ديگر «در صف گواهان قرار گرفتن» ، اين است كه زائر بامعرفت اهل بيت عليهم السلام ، در شمارِ آنان كه شاهد اعمال مردم اند (يعنى اهل بيت عليهم السلام ) ، قرار گيرد . [8]

ج ـ معناى سوم ، آن است كه مقصود از ثبت شدن همراه با گواهان ، اين است كه زائر ، در زمره اصحاب پيامبر خدا صلى الله عليه و آله قرار گيرد و در واقع ، وى پاداشِ صحابى پيامبر صلى الله عليه و آله بودن را از خدا مى خواهد .

2 . ثابت قدم ماندن

دومين درخواست زائر اهل بيت عليهم السلام از خداوند منّان ، اين است كه در راه ايمان به خدا و عمل به آنچه بر او فرستاده ، استوار و ثابت قدم بماند كه اين درخواست نيز در قالب يك دعاى ديگر قرآنى آمده :

«رَبَّنَا لَا تُزِغْ قُلُوبَنَا بَعْدَ إِذْ هَدَيْتَنَا وَهَبْ لَنَا مِن لَّدُنكَ رَحْمَةً إِنَّكَ أَنتَ الْوَهَّابُ . پروردگارا ! دل هاى ما را ، پس از آن كه به ما راه را نمودى ، [ از راستى به كژى ]مگردان و ما را از نزد خود ، بخشايشى ارزانى دار ، كه تويى بسيارْبخشنده» .

اين دعا ، دعاى ژرف انديشان و راسخانِ در علم است . آنان مى دانند اگر فضل و عنايت و امداد الهى نباشد ، از انحراف ، مصون نيستند ، چنان كه از امام كاظم عليه السلام روايت شده كه در تبيين آيه ياد شده ، فرموده است :

إنَّ اللّهَ حَكى عَن قَومٍ صالحِينَ أنَّهُم قالوا : «رَبَّنَا لَا تُزِغْ قُلُوبَنَا ...» حينَ عَلِمُوا أنَّ القُلوبَ تَزيغُ وَ تَعُودُ إلى عَماها وَ رَداها . [9] بى گمان ، خداوند از قومى شايسته حكايت كرده كه وقتى دريافتند كه دل ها ، منحرف مى شوند و به كورى و هلاكت خود ، باز مى گردند ، گفتند : «رَبَّنَا لَا تُزِغْ قُلُوبَنَا ...»

ممكن است كسى بپرسد : چرا خداوند متعال ، برخى را نه تنها هدايت نمى كند ؛ بلكه دل آنها را به بيمارى «زيغ» و انحراف ، دچار مى نمايد ؟

پاسخ ، اين است كه بيمارى «زيغ» ، در نتيجه تكرار پاسخ هاى منفى به نداى عقل ، به وجود مى آيد . وقتى انسان از راهى كه عقل ، آن را درست مى داند ، منحرف شد و كارى را كه عقل ، آن را نادرست مى داند ، انجام داد و اين عملِ خلاف عقل را بارها تكرار كرد ، انحراف از راستى و درستى ، به تدريج ، عادت او مى شود و ضميمه وجود او مى گردد ، به گونه اى كه ديگر يا به سختى مى تواند و گاهى هرگز نمى تواند كه به راه راست برود و در مسيرى كه عقل ، آن را صحيح مى داند ، قدم بردارد . اين جاست كه قلب و فكر انسان ، به بيمارى زيغ و انحراف ، مبتلا مى شود . قرآن كريم ، در اين باره مى فرمايد :

«فَلَمَّا زَاغُواْ أَزَاغَ اللَّهُ قُلُوبَهُمْ . [10] پس وقتى آنان [ از راه حق ] منحرف شدند ، خداوند ، دل هايشان را منحرف كرد » .

يعنى انحراف عملى انسان از راه حق ، سبب مى شود كه قلب و عقل انسان ، به بيمارى انحراف ، مبتلا گردد . به عبارت ديگر ، انحراف ظاهرى ، در عمق انديشه و جان انسان ، اثر مى كند و موجب انحراف باطنى او مى شود .

انحراف دل و باطن انسان ، نتيجه طبيعى زنگار گرفتن آينه قلب است ، و زنگار گرفتن آينه قلب ، نتيجه طبيعى هوسرانى و انحراف عملى از راه حقّ است . معناى انحراف باطنى انسان به وسيله خداوند ، همين است كه انحراف عملى و ظاهرى ، بر اساس سنن الهى و نظام آفرينش ، به انحراف قلبى و روحى تبديل مى شود .

البته بايد توجّه داشت كه يكى از عوامل استوارى ايمان ، دعا كردن است . در كنار دعا ، رعايت نكات ديگرى هم ضرور است كه مهم ترين آنها ، پرهيزگارى و اجتناب از گناه است . [11]

روايت شده كه از امير مؤمنان عليه السلام پرسيده شد : چه چيزى ، ايمان را تثبيت مى كند ؟

امام عليه السلام فرمود : «پارسايى » .

پرسيدند : چه چيزى ايمان را زائل مى كند ؟

امام عليه السلام فرمود : «حرص ورزيدن» . [12]

وَرَع (پارسايى) و طمع (حرص) ، دو كليد ثبات يا انحراف ايمان هستند . وَرَع ، به خويشتندارى اى مى گويند كه از تقوا (پرهيزگارى) ، عميق تر است ؛ زيرا شخص پارسا ، از شبهه هم پرهيز كند ، [13] ولى پرهيزگارى ، همان خويشتندارى از گناه و حرام است. اگر كسى بتواند خود را از ورود به محدوده شُبهات ، باز دارد ، ايمانش پا بر جا خواهد ماند ؛ ولى كسى كه به اموال ديگران چشم داشته باشد و براى جمع آورى اموال دنيا ، خود را به هر سو بكشانَد ، ايمانش عاريتى است و هميشه در معرض خطر ، قرار دارد.

مفضّل بن عمر ، از ياران امام صادق عليه السلام ، از ايشان پرسيد : نجات يافته ، چگونه شناخته مى شود ؟

امام فرمود :

مَن كانَ فِعلُهُ لِقَولِهِ مُوافِقا فَأَثبِتْ لَهُ الشَّهادَةَ ، وَ مَن لَم يَكُن فِعلُهُ لِقَولِهِ مُوافِقا فَإنَّما ذلِكَ مُستَودَعٌ . [14] هر كس كردارش با گفتارش يكى باشد ، پس برايش گواهى بده [ كه اهل نجات است ] ، و هر كس كردارش با گفتارش سازگار نباشد ، ايمانش عاريتى است .

يكى ديگر از راه هاى ثبات دين ، همراهىِ هميشگى با معارف اهل بيت عليهم السلام ، يعنى همان راه مستقيم است . در روايتى از امير مؤمنان عليه السلام ، خطاب به كميل ، ايمان را به «ثابت» و «عاريتى» تقسيم كرده و فرموده است :

فَاحْذَر أن تَكُونَ مِنَ المُستَودِعينَ ، و إنّما يَستَحِقُّ أن يَكونَ مُستَقَرَّا إذا لَزِمْتَ الجادَّةَ الواضِحَةَ الَّتي لا تُخرِجُكَ إلى عِوَجٍ وَ لا تُزيلُكَ عَن مَنهَجٍ . [15] پس بپرهيز از اين كه از عاريت گيرندگان باشى . [ براى ايمان ] ، آن سِزَد كه پايدار باشد [ تا به مددِ ايمان استوار ] ، راهى روشن در پيش گيرى كه تو را به كژى نكشانَد و تو را از راه به در نبرَد .

دعا نيز در پايدارى و ثبات دين ، تأثيرِ مهمّى دارد و حتّى ايمانِ عاريتى را به ايمان ثابت ، بر مى گردانَد . امام صادق عليه السلام ، فرموده است :

وَ مِنهُم مَنْ أُعِيرَ الْاءيمانَ عارِيَةً فَإذا هُوَ دَعَا وَ اَلَحَّ فِى الدُّعاءِ ماتَ عَلَى الْاءيمانِ . [16] و برخى از مؤمنان هم ايمان عاريتى دارند . اينان ، اگر [ براى استوارى ايمان خود ] دعا كنند و در دعا ، پافشارى كنند ، با ايمان مى ميرند .

داستان ايمانِ عاريتى

فُضَيل بن عياض [17] كه پس از تحوّلى روحى ، در زمره بزرگان عرفان قرار گرفت ، در مكّه ، حلقه درسى تشكيل داد و شاگردانى بر گِرد او جمع شدند . روزى يكى از شاگردانش ، بيمار شد . فضيل ، وقتى بر بالين او آمد كه در حالِ مُردن بود . براى همين ، شروع به تلاوت سوره «يس» كرد كه شاگرد به او گفت : «استاد! نخوان» . چند لحظه اى گذشت و حال او بدتر شد . فضيل ، «لا إله الّا اللّه » را به او تلقين كرد تا تكرار كند ؛ امّا آن شاگرد ، سر باز زد و گفت : «از هر چه گفته ام ، پشيمان و بيزارم !» ، و با گفتن همين سخن جان سپرد .

فضيل ، اندوهگين شد و مدّتى از خانه خود ، بيرون نيامد تا اين كه در خواب ديد كه آن شاگرد را به سمت دوزخ مى برند . به او گفت : چرا نگذاشتى سوره «يس» را بخوانم ؟ چرا «لا إله الّا اللّه » را نگفتى ؟ چرا اين گونه مُردى ؟ !

پاسخ داد : من ، سه مشكل داشتم : سخن چين ، حسود و شرابخوار بودم . روزى بيمار شدم . طبيب ، برايم شرابْ تجويز كرد و من ، شرابخوار شدم . همين خصائص زشت ، سبب سلب ايمان از من شد و بى ايمان ، از دنيا رفتم .

3 . بهره مند شدن از رحمت ويژه الهى

راسخان در علم ، پس از اين كه از خداوند متعال مى خواهند كه دلشان را از بيمارى انحراف ، مصون بدارد ، با نام «وهّاب» [18] (مبالغه در «واهب» ، يعنى بى مزدْ بسيارْ بخشنده) ، خدا را مخاطب مى سازند و از او مى خواهند كه آنان را از رحمت ويژه خود ، بهره مند سازد .

سومين درخواست زائران اهل بيت عليهم السلام ، تكرار همين دعاى راسخان در علم و بهره مند شدن از رحمت خاصّ الهى است .

آنان ، در پايان اين سه دعا ، ضمن تنزيه خداوند از همه نقص ها ، با سه تأكيد ، [19] ابراز مى دارند كه وعده الهى در اجابت دعا ، تحقّق مى يابد [20] و بدين سان ، اظهار اميدوارى مى نمايند كه با اجابت دعاهاى ياد شده ، در صف گواهان ، قرار خواهند گرفت ، در ديندارى و ولايت مدارى ، ثابت قدم و استوار ، خواهند مانْد ، و از رحمت خاصّ الهى ، بهره مند خواهند شد .

[1] سوره آل عمران ، آيه 53 .

[2] سوره آل عمران ، آيه 8 .

[3] «الشاهد : الحاضر» (لسان العرب ، ج 3 ، ص 240) .

[4] «الزيغ : المَيْل» (لسان العرب ، ج 8 ، ص 432) . «قوله تعالى : «رَبَّنَا لَا تُزِغْ قُلُوبَنَا بَعْدَ إِذْ هَدَيْتَنَا» أي : لا تملنا عن الهدى والقصد ولا تضلنا» (همان جا) .

[5] «الهبة : العطية الخالية عن الأعواض و الأغراض ، فاذا كثرت سمى صاحبها وهّابا» (لسان العرب ، ج 1 ، ص 803) .

[6] سوره مائده ، آيه 67 .

[7] سوره سبأ ، آيه 6 .

[8] الأنوار اللامعة ، ص 191 .

[9] الكافى ، ج 1 ، ص 18 ، ح 12 .

[10] سوره صف ، آيه 5 .

[11] براى آشنايى با عوامل ثبات ايمان و عواملى كه تداوم ايمان را تهديد مى كنند ، ر . ك : دانش نامه ميزان الحكمة ، ج 8 ، ص 207 (استوارى ايمان) .

[12] . الأمالى ، صدوق ، ص 365 ، ح 11.

[13] . پيامبر خدا صلى الله عليه و آله فرموده است : «الورع الذى يقف عند الشبهة» (كنز العمال ، ج 3 ، ص 428 ، ح 7289 . نيز ر . ك : بحار الأنوار ، ج 70 ، ص 296 ، باب الورع و اجتناب الشبهات) .

[14] . الكافى ، ج 1 ، ص 45 ، ح 5.

[15] . تحف العقول ، ص 174.

[16] . الكافى ، ج 2 ، ص 419 ، ح 5 .

[17] . فضيل بن عياض ، از راهزنان منطقه خراسان بوده كه شبى به قصدِ دزدى ، از ديوار خانه اى بالا مى رفت . صداى قرآن خواندن شخصى را شنيد كه مى خواند : «أَلَمْ يَأْنِ لِلَّذِينَ ءَامَنُواْ أَن تَخْشَعَ قُلُوبُهُمْ لِذِكْرِ اللَّهِ ؛ آيا كسانى را كه ايمان آورده اند ، هنگام آن نرسيده است كه دل هاى ايشان ، از ياد خدا ، نرم و ترسان شود ؟» (سوره حديد ، آيه 16) اين آيه ، در دل فضيل نشست و به خود آمد و گفت : «آرى ! وقت آن رسيده است ». توبه اى نيكو كرد و راه حق را يافت و در اواخر عمر ، در جوار خانه خدا سُكنا گزيد و شاگردانى را تربيت كرد .

[18] ر . ك : دانش نامه عقايد اسلامى ، ج 7 ، ص 371 (فصل نود و يكم : «وهّاب» ) .

[19] مقصود ، كلمه «إنّ» ، «كان» زائده ، و «لام» در «لَمفعولاً» است .

[20] اشاره است به آيه 60 از سوره غافر : «ادْعُونِى أَسْتَجِبْ لَكُمْ ؛ مرا بخوانيد تا اجابت كنم شما را» .