۴۳۵ - حقیقت استعاذه
و عَمِّرْني ما كانَ عُمري بِذْلَةً في طاعَتِكَ، فإذا كانَ عُمري مَرتَعاً لِلشَّيطانِ فَاقبِضْني إلَيكَ.[۱]
در تبیین این فراز نورانی به این نکته اشاره کردیم که عُمری که بزرگ‌ترین سرمایه زندگی انسان است، گاه چراگاه شیطان می‌شود. برای اینکه چنین اتفاقی نیفتد و شیطان نتواند از عمر انسان سوء استفاده کند، راه‌کارهایی در اسلام ارائه شده است. یکی از آنها استعاذه و پناه بردن به خداست از شرّ شیطان. ولی مسئله اصلی این است که آیا در استعاذه تنها گفتن «أعوذ بالله» کفایت می‌کند یا چیز دیگری هم لازم است؟ در پاسخ به این سؤال باید ببینیم حقیقت استعاذه چیست؟
حقيقت استعاذه، اين است كه كسى خود را در پناه مُستعاذ قرار دهد و اين، گاه مادّى و گاه معنوى است. هنگامى كه انسان براى حفاظت خود در ميدان نبرد، لباس ضدّ گلوله مى‌پوشد يا وارد سنگر مى‌شود، در اینجا استعاذه مادی صورت گرفته است، زیرا خود را در پناه لباس یا سنگر قرار داده است؛ امّا استعاذه معنوى، حالت روانىِ ويژه‌اى است كه انسان را در پناه خداوند متعال قرار مى‌دهد و از آفاتى كه او را تهديد مى‌كنند، مثل آفت خطرناک وسوسه‌های شیطان، مصونيت مى‌بخشد و جمله «أعوذ باللّه»، در واقع، بيانگر آن حالت درونى است.
بنا بر این، جمله «أعوذ بالله» یا «أستعیذ بالله» در واقع بیانگر آن حالت درونی است که برای پیدایش این حالت در گام نخست بايد موانع آن برطرف شوند. روشن است که با وجود مانع هر چه با زبان استعاذه کنیم، مصونیتی ایجاد نمی‌شود. مثلاً كسى كه از شرّ آفريده‌هاى موذى به خدا پناه مى‌برد، نمى‌تواند دست در سوراخ مار یا کندوی زنبور کند و آیه ﴿قُلْ أَعُوذُ بِرَبِّ الْفَلَقِ * مِنْ شَرِّ ما خَلَقَ﴾[۲] بخواند! بنا بر اين، شرط اوّل تحقّق حقيقت استعاذه، اجتناب از موانع پناهجويى است، و چه زيبا گفته شده است كه:
تا ز هر بد، عنانْت كوته نيستيك اعوذَت، «أعوذُ باللّه» نيست
بلكه آن، پيش صاحب عرفان‌نيست الّا «أعوذُ بالشيطان»
گاه گويى «أعوذ» و گه «لا حَول»ليک فعلت بود مكذِّب قول
بر دهان، جام زهرِ مرگ‌آميزبر زبان، آن كه مى‌كنم پرهيز
چند باشى به حيله و تلبيس‌منزل ديو و سُخره ابليس
سوى خويشت دو اسبه مى‌راندبر زبانَت «اعوذُ» مى‌خواند
طُرفه حالى كه دزد بيگانه‌گشته همراه صاحبِ خانه
مى‌كند همچو او فغان و نفيردر به در، كو به كو، كه: دزد بگير[۳]
پس از اجتناب از موانع استعاذه، هر قدر كه انسان خدا را بهتر بشناسد و از آفاتى كه او را تهديد مى‌كند، بيشتر احساس خطر نمايد، حقيقت پناهجويى در او بيشتر تحقّق مى‌يابد.
