671 - فقر فراگیر
بسم الله الرحمن الرحیم
وَ لَا أَفْتَقِرَنَّ وَ مِنْ عِنْدِكَ وُسْعِي وَ لَا أَطْغَيَنَّ وَ مِنْ عِنْدِكَ وُجْدِي.[1]
پیش از این گذشت که «فقر» در فرهنگ قرآن و حدیث معانی مختلفی دارد. آیات و روایات مرتبط با «فقر» را می‌توان به چند دسته تقسیم نمود. گروهی از این متون دینی به موضوع «فقر فراگیر» یا به تعبیر دیگر موضوع «فقیر شدن جامعه»، اختصاص دارد که بدان اشاره کوتاهی میشود. از این مفهوم در ادبیات امروز با تعابیری چون «تورم»، «نابسامانی‌های اقتصادی» و مانند آن یاد میشود.
این گروه از متون دینی ما، «فقر فراگیر» را از جمله‌ی نِقم و مجازات خداوند سبحان می‌شمارد.
در آیه 12 سوره مبارکه نحل به صراحت گرسنگی و ناامنی فراگیر، نتیجه کفران نعمت مردم شمرده میشود:
وَ ضَرَبَ اللَّهُ مَثَلاً قَرْيَةً كانَتْ آمِنَةً مُطْمَئِنَّةً يَأْتِيها رِزْقُها رَغَداً مِنْ كُلِّ مَكانٍ فَكَفَرَتْ بِأَنْعُمِ اللَّهِ فَأَذاقَهَا اللَّهُ لِباسَ الْجُوعِ وَ الْخَوْفِ بِما كانُوا يَصْنَعُون
در روایات نیز این معنا به خوبی دیده میشود. از جمله در روایتی که کلینی با سند خود از امام علی(علیه‌السلام) نقل میکند که پیامبر مکرم(صلّ‌الله‌علیه‌وآله) فرمودند هرگاه خدای متعال بر امتی غضب کند ولی عذاب خاص خود را بر آنان نازل نکند، علایم خشم الهی به شکل مشکلاتی چون: «گرانی و تورم»، «کم شدن آبادانی»، «تجارت بدون سود»، «رشد نیافتن میوه‌ها»، «کم شدن منابع آب»، «کم شدن بارندگی» و «تسلط اشرار بر امور جامعه» در آن امت بروز میکند.
قَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ(علیه‌السلام): «قَالَ رَسُولُ اللَّهِ(صلّ‌الله‌علیه‌وآله): إِذَا غَضِبَ اللَّهُ عَلى أُمَّةٍ، وَ لَمْ يُنْزِلْ بِهَا الْعَذَابَ، غَلَتْ أَسْعَارُهَا، وَ قَصُرَتْ أَعْمَارُهَا، وَ لَمْ تَرْبَحْ تُجَّارُهَا، وَ لَمْ تَزْكُ ثِمَارُهَا، وَ لَمْ تَغْزُرْ أَنْهَارُهَا، وَ حُبِسَ عَنْهَا أَمْطَارُهَا، وَ سُلِّطَ عَلَيْهَا شِرَارُهَا»[2]
البته این که گرانی و تورم از علایم خشم و مجازات الهی است به معنای نفی زشتی عمل گرانفروشان و مفسدان اقتصادی برهم زننده نظم اقتصادی جامعه نیست. زشتی عمل اینان و مجازاتشان در وقت مقرر، به جای خود باقی است، اما این نکته هم نباید مورد غفلت قرار گیرد که دچار شدن جامعه‌ای به مشکل «فقر فراگیر»، از علایم ناخشنودی خداوند از آن جامعه خواهد بود.
در آیه 84 سوره مبارکه هود نیز، حضرت شعیب در توصیف اهل مدین می‌فرماید: إِنِّي أَراكُمْ بِخَيْرٍ؛ در توضیح این عبارت از امام صادق(علیه‌السلام) روایت شده است که مراد حضرت شعیب ارزانی موجود در فضای اقتصادی اهل مدین بوده است:
أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ، عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ: رَفَعَهُ فِي قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ: «إِنِّي أَراكُمْ بِخَيْرٍ» قَالَ: «كَانَ سِعْرُهُمْ رَخِيصاً»[3] .
ابن عباس نیز همین معنا را در تفسیر این عبارت آورده است و انذار حضرت شعیب در پایان همین آیه شریفه را نیز به معنای انذار از گرانی دانسته است:
عن ابن عباس: إِنِّي أَراكُمْ بِخَيْرٍ قال: رخص السعر. وَ إِنِّي أَخافُ عَلَيْكُمْ عَذابَ يَوْمٍ مُحِيطٍ قال: غلاء سعر [4] .
[1] الصحيفة السجّاديّة، الإمام زین العابدین(عَلَیْهِ‌السَّلامِ)، ص98، الدعاء20.
[2] الکافی، الشیخ الکلینی (329 ق)، ج10، ص553، ح9412، ط ـ دار الحدیث.
[3] الکافی، الشیخ الکلینی (329 ق)، ج10، ص55، ح8753، ط ـ دار الحدیث.
