206 - شراط نماز جمعه « فروعات شرط عدد » 2
جلسه 206 - 1391/11/30، مسئله 6 - ان دخل العدد ای اربعة نفر مع الامام فی صلاة الجمعه و لو باتکبیر و جب الاتمام و لو لم یبق الا واحد علی قول معروف و الاشبه بطلانها سواء بقی الامام و انفض الباقون او بعضهم او انفض الامام و بقی الباقون او بعضهم و سواء صلو رکعة اواقل لکن لا ینبغی ترک الاحتیاط بالاتمام جمعة ثم الاتیان بالظهر نعم لا یبعد الصحة جمعة اذا انفض بعض فی اخیرة الرکعة الثانیه بل بعد رکوعها و الاحتیاط بالتیان الظهر مع ذلک بعدها لا ینبغی ترکه . حضرت امام رضوان الله علیه در ادامه فروعات شرط عدد به این مسئله اشاره می کنند که اگر حداقل مامونین نماز جمعه یعنی چهار نفر ولو با گفتن الله اکبر با امام جماعت داخل نماز جمعه بشوند و نماز جمعه را منعقد کنند اما بعد از تکبیر این عدد از بین رفت و فقط یک نفر با امام باقی ماند در این صورت چه باید کنیم ؟
حدیث روز :
بنا به درخواست یکی از دوستان ، امروز بجای حدیث یک خاطره ای از مرحوم سید علی اکبر ابوترابی که یکی از دوستان خیلی خوب ما بود عرض می کنم .
ایشان نقل می کردند از مادرشان و مادرشان از پدر خودش مرحوم آیت الله علوی قزوینی که از علمای عامل و افراد بسیار خوب بودند که قبل از اینکه ایشان از دنیا برود جایش را در به او نشان داده اند .
به این صورت که در عالم خواب بهشت و دوزخ را به او نشان دادند وقتی بهشت را می بیند به او می گویند اینجا جای تو است ایشان می گوید اگر اینجا جای من است من همینجا می مانم در پاسخ می گویند خیر شما باید بروی و بعد در فلان روز و فلان ساعت از دنیا می روی و بعد می آیی اینجا. یکی از فرزندان مرحوم علوی قزوینی شاید همان مادر آقای ابوترابی نقل می کند که در همان روز و ساعتی که اعلام کرده بود از دنیا می روم ، دور ایشان زیر کرسی نشسته بودیم و ایشان مشغول قرائت قرآن بود که یکباره قرآن را بست و گفت صدق الله العلی العظیم و بعد از دنیا رفت .
روحش شاد .
**********
موضوع : شراط نماز جمعه « فروعات شرط عدد »
مسئله 6 - ان دخل العدد ای اربعة نفر مع الامام فی صلاة الجمعه و لو باتکبیر و جب الاتمام و لو لم یبق الا واحد علی قول معروف و الاشبه بطلانها سواء بقی الامام و انفض الباقون او بعضهم او انفض الامام و بقی الباقون او بعضهم و سواء صلو رکعة اواقل لکن لا ینبغی ترک الاحتیاط بالاتمام جمعة ثم الاتیان بالظهر نعم لا یبعد الصحة جمعة اذا انفض بعض فی اخیرة الرکعة الثانیه بل بعد رکوعها و الاحتیاط بالتیان الظهر مع ذلک بعدها لا ینبغی ترکه . [1]
حضرت امام رضوان الله علیه در ادامه فروعات شرط عدد به این مسئله اشاره می کنند که اگر حداقل مامونین نماز جمعه یعنی چهار نفر ولو با گفتن الله اکبر با امام جماعت داخل نماز جمعه بشوند و نماز جمعه را منعقد کنند اما بعد از تکبیر این عدد از بین رفت و فقط یک نفر با امام باقی ماند در این صورت چه باید کنیم ؟
مشهور و معروف است که واجب است نماز را تمام کند زیرا این نماز صحیحاً منعقد شده است و وجهی برای بطلانش وجود ندارد .
اما حضرت امام می فرماید : اشبه بطلان این نماز است فقط یک مورد را ایشان استثناء می کند و آن مورد در رکعت آخر بعد از دو سجده بلکه بعد از رکوع است که اگر عدد شرط از بین رفت ایشان می فرمایند نماز صحیح است .
مرحوم علامه در تذکره 5 قول از فقهای عامه در این مسئله نقل می کند ایشان می فرماید :
« لا یشترط بقاء العدد مدة الصلاة فلو انعقدت بهم ثم انفضوا اوماتو الّا الامام بعد الاحرام لم تبطل الجمعه یتمّها جمعه رکعتین و حکی المزنی عن الشافعی خمسه اقوال :
احدها هذا و به قال ابو یوسف و محمد لانها انعقدت فوجب الاتمام لتحقق شرط الوجوب و اشتراط الاستدامه منفی بالاصل و لایلزم من اشتراط الابتداء بشیء اشتراط استدامته به کعدم الماء فی حق المتیمم . [2] »
بقاء عدد در مدت نماز شرط نیست فلذا اگر نماز با آن عدد منعقد شد و بعد نمازگزاران رفتند یا مردند و فقط امام باقی ماند ، نماز جمعه باطل نمی شود و باید آن را دو رکعتی به پایان برساند و بعد می فرماید مُزنی از شافعی 5 قول در این مسئله نقل کرده است که عبارتند از :
قول اول : قولی که در صدر کلام ذکر شد و ابو یوسف و محمدبن حسن شیبانی همین نظر را دارند و دلیل این قول این است که نماز جمعه منعقد شده است بنابراین باید به پایان برسد و شرط وجوب هم تحقق پیدا کرده است و لازم نیست که عدد تا آخر نماز وجود داشته باشد زیرا اصل عدم اشتراط ادامه یافتن عدد است . زیرا اگر چیزی در ابتدا شرط باشد لازمه اش ، اشتراط در ادامه نیست مانند کسی که در صورت نبودن آب تیمم می کند و وارد نماز می شود و بعد آب پیدا می شود . که در این صورت وظیفه شخص ادامه نماز است .
الثانی و هو الاصح عندهم انّ العدد شرط فی الاستدامه کما فی الابتداء فلو نقص واحد قبل التسلیم بطلت جمعه و یتمها ظهرا و به قال احمد لانه شرط فی الجمعه یختص بها یعتبر فی ابتدائها فیعتبر فی استدامها کالوقت و الاصل ممنوع علی ما تقدم [3]
2- قول دوم این است که عدد باید تا آخر نماز حفظ شود بنابراین اگر یک نفر قبل از سلام نماز از عدد معتبر کم شود نماز باطل می شود و باید چهار رکعتی به پایان برساند .
احمد حنبل هم این نظریه را دارد . دلیل این نظریه این است که عدد شرط در نماز جمعه است همچنانکه در ابتداء شرط است در استدامه هم شرط است مانند وقت و اینکه گفته شده اصل عدم وجوب استدامه است ، چنین اصلی را ما قبول نداریم .
الثالث : ان بقی معه اثنان اتمها جمعه لانه بقی عدد تنعقد به الجماعه و اختلف فی انعقاد الجمعه به فلم یبطلها بعد انعقادها
الرابع : ان بقی معه واحد اتّمها جمعه لذلک ایضاً
الخامس : ان انفضوا بعد ما صلّوار رکعة بسجد تیها اتّمها جمعه و اختاره المزنی و هو قول مالک لقوله علیه السلام : من ادرک رکعة من الجمعه فلیضف الیها اخری و لا باس بهذا القول عندی [4]
3- قول سوم : اگر دو نفر با امام جمعه باقی ماند به صورت نماز جمعه به پایان می رساند زیرا عددی که با آن جماعت منعقد می شود ، تحقق پیدا کرده است .
4- قول چهارم : اگر یک نفر با امام جمعه باقی ماند به صورت نماز جمعه به پایان می رساند . دلیل این نظر هم همان دلیل قول سوم می باشد .
5- قول پنجم : این نظر مزنی و مالک است : اگر یک رکعت را دو سجده اش خوانده باشد به صورت نماز جمعه به پایان می رسانند زیرا در روایت آمده است اگر کسی یک رکعت نماز جمعه را درک کرد یک رکعت دیگر به آن اضافه کند .
و قال ابو حنیفه : ان انفضوا بعد ما صلی رکعة بسجده واحدة اتمها جمعه و الّا فلا لاّنه ادرک معظم الرکعة من الجمعه فاحتسب له الجمعه کالمسبوق یدرک الرکوع و ینتقض بمن ادرک القیام و القراءة و الرکوع فانه یدرک معظمها ولایتم جمعة [5]
ابو حنیفه گفته است اگر یک رکعت را با یک سجده انجام داده باشد ، کفایت می کند و نماز جمعه را به پایان می رساند زیرا در این صورت معظم یک رکعت از نماز جمعه را درک کرده است .
مرحوم علامه در پاسخ به ابوحنیفه می فرماید : اگر کسی قیام و قرائت و رکوع نماز جمعه را درک کرد ، این شخص هم معظم یک رکعت از نماز جمعه را درک کرده است و حال آنکه شما در این فرض می فرماید ، نماز جمعه او صحیح نیست .
مرحوم محقق حلی در شرایع می فرماید : « ان دخلو فی الصلاة ولو بالتکبیر وجب الاتمام ولو لم یبق الا واحد » . ایشان می فرماید اگر بعد از تکبیر وارد نماز جمعه شدند و بعد کسی باقی نماند غیر از امام باید نماز جمعه را به پایان برساند . صاحب مدارک در ذیل این فرمایش از محقق حلی می فرماید :
المراد بقاء واحد من العدد سواء کان الامام ام غیره من المامومین و هذا الحکم اعنی وجوب الاتمام مع تلبس العدد المعتبر بالصلاة ولو بالتکبیر مذهب الاصحاب لانعلم فیه مخالفاً للنهی عن قطع العمل و لان اشتراط استدامة العدد منفی بالاصل و لا یلزم من اشتراط ابتداء اشتراطه استدامة کالجماعة و کما فی عدم الماء فی حق المتیمم وربما حملت العبارة علی ان المراد بقاء واحد مع الامام لتحقق شرط الجماعة و هو قول لبعض العامه و اعتبر بعضهم بقاء اثنین لان الثلاثه اقل الجمع ..
صاحب مدارک می فرماید : منظور محقق از اینکه می فرماید یک نفر باقی بماند این است که یا امام باقی بماند یا یکی از مامومین که در این صورت نماز جمعه را باید به پایان برساند .
بعد ایشان می فرماید : این که نماز جمعه در این صورت صحیح است و باید به پایان برسد مذهب اصحاب است و من مخالفی در آن نمی شناسم .
وبعد دو دلیل بر این حکم ذکر می کنند :
- نهی از ابطال عمل
- شک می کنیم که آیا عدد در ادامه شرط است یا خیر اصل عدم اشتراط است و از اینکه در آغاز نماز جمعه عدد شرط است لازم نمی آید که در ادامه هم شرط باشد، مانند نماز جماعت و تیمّم در حق کسی که آب ندارد .
بعد یک احتمال دیگری در عبارت محقق می دهد و می فرماید :
احتمال دارد منظور محقق این باشد یک نفر با امام باقی بماند که بعضی از عامه این نظر را دارند زیرا در این صورت جماعت حفظ شده است هرچند برخی دیگر گفته اند 2 نفر با امام باشند زیرا 3 نفر اقل جمع است .
اما مرحوم وحید بهبهانی در حاشیه ای که بر مدارک دارد می فرماید :
الظاهر من الاخبار اشتراطها و عدم اختصاص العدد بابتداء الصلاة بل هو فی الصلاة التی هی اسم للمجموع فان کان الاجماع و الا اشکل الحکم کما مر [6]
می فرماید : ظاهر روایات این است که شرط عدد هم در ابتدا و هم در استدامه باید وجود داشته باشد بلکه باید این شرط درنماز جمعه که اسم برای مجموع نماز است حفظ شود مگر اینکه اجماعی وجود داشته باشد که عدد در استدامه شرط نیست و اگر اجماع نباشد این حکم صاحب مدارک ، مشکل است .
ادامه این بحث در جلسه آینده خواهد آمد .
والسلام علیکم و رحمة الله
[1] تحریرالوسیله، ج1، ص211
[2] تذکره، ج4، ص39
[3] تذکره، ج4، ص39
[4] تذکره، ج4، ص39
[5] تذکره، ج4، ص39
[6] الحاشیه علی المدارک، ج30، ص209
