202 - شرایط نماز جمعه (( خطبه )) 3
جلسه 202 - 1391/11/17، بحث درباره شرایط نماز جمعه بود که شرط اول (عدد ) را بررسی کردیم امّا شرط دوم نماز جمعه خطبه است که در جلسه گذشته چند روایت در این باره خواندیم ، امّا در این جلسه به ادامه روایاتی که دلالت بر اشتراط دو خطبه دارد می پردازیم . روایت سوم : صحیحه معاویة بن وهب قال ابوعبدالله علیه السلام : اِنّ اول من خطب و هو جالس معاویه و استأذن الناس فی ذلک من وجع کان برکبتیه و کان یخطب خطبةً و هو جالس و خطبة و هو قائم یجلس بینهما ثم قال : الخطبه و هو قائم خطبتان یجلس بینهما جلسه لا یتکلّم فیها قدر ما یکون فصل ما بین الخطبتین .
حدیث روز :
عن مولانا امیرالمومنین علیه السلام : الدنیا خُلِقَتْ لِغیرها و لَم تُخْلَقْ لِنفسها [1]
(( دنیا برای غیرش آفریده شده نه برای خودش )) .
چند نکته در این روایت نورانی قابل توجه است :
- این حکمت در واقع ، فارق جهان بینی مادی و الهی است .انسان مومن ، دنیا را مخلوق برای غیرش می داند از نظر مومن دنیا مطلوبیت نفسی و ذاتی ندارد بلکه مطلوب غیری و مقدمی است برخلاف انسان کافر که دنیا را مطلوب نفسی می بیند .
- از نگاه مومن دنیا برای انسان آفریده شده و انسان برای آخرت همچانکه که در روایت دیگری از پیامبراکرم صلی اله علیه و آله وارد شده است که فرمودند :« انّکم خُلقتم للاخره و الدنیا خُلقتْ لکم »
- اگر انسان چنین جهان بینی داشته باشد ، میلش به دنیا کم می شود و در مقابل اشتیاقش به آخرت شدید می شود . امیرالمومنین در کلامی می فرماید: « اِنک مخلوق للاخره فَاعمَلْ لها » یا در روایت دیگری وارد شده است « اِنک لم تخلق للدنیا فاْزهد فیها » یعنی تو برای این دنیا خلق نشده ای پس دل بسته آن مباش . **********
موضوع : شرایط نماز جمعه (( خطبه ))
(( الثانی الخطبتان و هما واجبتان کأصل الصلاة و لاتنعقد الجمعه بدونهما )) [2]
بحث درباره شرایط نماز جمعه بود که شرط اول (عدد ) را بررسی کردیم امّا شرط دوم نماز جمعه خطبه است که در جلسه گذشته چند روایت در این باره خواندیم ، امّا در این جلسه به ادامه روایاتی که دلالت بر اشتراط دو خطبه دارد می پردازیم .
روایت سوم : صحیحه معاویة بن وهب قال ابوعبدالله علیه السلام : اِنّ اول من خطب و هو جالس معاویه و استأذن الناس فی ذلک من وجع کان برکبتیه و کان یخطب خطبةً و هو جالس و خطبة و هو قائم یجلس بینهما ثم قال : الخطبه و هو قائم خطبتان یجلس بینهما جلسه لا یتکلّم فیها قدر ما یکون فصل ما بین الخطبتین . [3]
حضرت در ذیل روایت می فرماید ، خطبه لازم است و باید امام جمعه ، دو خطبه را ایستاده بخواند و بین دو خطبه قدری بنیشیند و تکّلم هم نکند .
این روایت به روشنی دلالت بر اشتراط خطبه در نماز جمعه می کند .
روایت چهارم : صحیحه عمربن یزید عن ابی عبدالله علیه السلام قال : و لیقعد قعده بین الخطبتین [4] .از اینکه امام می فرماید خطیب باید بین دو خطبه بنشیند ، از این فهمیده می شود ، باید دو خطبه باشد تا بین آنها بنشیند.
روایت پنجم : صحیحه محمدبن مسلم عن ابی عبدالله علیه السلام قال : اذا خطب الامام یوم الجمعه فلا ینبغی لأحدٍ ان یتکلم حتی یفرغ الامام من خطبته فاذا فرغ الامام من الخطبتین تکلّم ما بینه ان یقام للصلاة الحدیث .
روایت ششم : محمدبن علی بن الحسین قال : قال امیر المومنین علیه السلام : لا کلام و الامام یخطب و لا التفات الاّ کما یحلّ فی الصلاة و انما جعلت الجمعه رکعتین من اجل الخطبتین جُعِلتا مکان الرکعتین الاخیرتین فهما صلاة حتیّ ینزل الامام .
مرحوم علامه در کتاب تذکره در این باره می فرماید :
« الخطبه شرط فی الجمعه و هو قول عامة العلماء لقوله تعالی فاسعوا الی ذکرلله و الذکر هو الخطبه و لان النبی صلی اله علیه و آله خطب دائماً و وقع فعله بیاناً للواجب فکان واجباً و قال علیه السلام صلو کما رأیتمونی اُصلّی » [5]
همه علما خطبه را شرط در نماز جمعه می دانند زیرا خداوند متعال می فرماید : فاسعوا الی ذکرالله ، منظور از ذکر ، خطبه است و همچنین سیره پیامبر اکرم این بوده که قبل از نماز جمعه خطبه می خوانده و فعل پیامبر بیانگر واجب ، و حضرت فرموده اند همانطور که من نماز می خوانم ، شما بخوانید .
در ادامه مرحوم علامه می فرماید : « و لم یزل المسلمون یخطبون قبل الصلاة لولم تکن شرطاً لجاز ترکها فی بعض الاوقات و لقول الصادق علیه السلام : لاجمعة الا بخطبةٍ و قول الباقر والصادق علیهما السلام یصلون اربعاً اذا لم یکن من یخطب »
دلیل دیگر بر اشتراط خطبه ، سیره مسلمین است که قبل از نماز جمعه ، خطبه می خواندند ، اگر خطبه شرط نبود ، جایز بود در بعضی اوقات ، خطبه را ترک کنند و حال آنکه ترک نکردند . دلیل دیگر فرمایش امام صادق علیه السلام است که می فرماید : جمعه بدون خطبه نیست و همچنین قول امام باقر یا امام صادق علیهما السلام که می فرماید اگر کسی نبود که خطبه بخواند ، نماز را چهار رکعتی بخوانید ، یعنی نماز ظهر بخوانید .
« و قال الحسن البصری : لا تجب لانها خطبةٌ مشروعه للصلاة فلم تکن واجبه ، کسائر الخطب و هو خطا لان الخطبتین هنا اقیم مقام الرکعتین فلم یجز ترکهما بخلاف سائر الخطب قال عمر : قصرت الصلاة لاجل الخطبه و قال سعیدبن جبیر : جعلت الخطبه مکان الرکعتین و من طریق الخاصه : قول الصادق علیه السلام : انما جعلت رکعتین لمکان الخطبتین و خلافه منقرض و قوله متروک بالاجماع و فعل النبی و اهل بیت علیهم السلام » [6]
فقط حسن بصری می گوید ، خطبه واجب نیست بلکه مستحب است و مشروع است مانند سایر خطبه ها .
مرحوم علامه در پاسخ می فرماید : این نظریه باطل است زیرا دو خطبه در نماز جمعه جایگزین دو رکعت است لذا ترک آن جایز نیست و با خطبه های دیگر فرق دارد.
عمر و سعید بن جبیر هم گفته اند نماز جمعه بخاطر خطبه ، کوتاه شده است .
وهمچنین از امام صادق علیه السلام هم روایت شده است که حضرت فرمودند : بخاطر وجود دوخطبه، نماز جمعه دو رکعت شده است .
بنابراین نظر حسن بصری ، به دلیل اجماع و فعل پیامبر و روایات اهل بیت علیهم السلام ، قابل قبول نیست .
تا اینجا بحث درباره اصل اشتراط خطبه بود که اجماع مسلمین بر آن است اما اینکه آیا دوخطبه شرط است یا یک خطبه مرحوم علامه در مسأله 405 تذکره می فرماید :
« و یشترط للجمعه خطبتان عند علمائنا اجمع و به قال الشافعی و احمد فی روایةٍ لاّن النبی صلی الله علیه و آله و سلم کان یخطب خطبتین و لانهما اقیمتا مقام الرکعتین فالاخلال باحدهما اخلال برکعة »
در نظر علمای شیعه اشتراط دو خطبه ، اجماعی است البته از اهل سنت شافعی و احمدبن حنبل بنابرنقلی با شیعه ، هم عقیده هستند و دلیل این اشتراط این است که پیامبر اکرم دو خطبه می خواندند و دلیل دیگر اینکه دو خطبه ، جانشین دو رکعت است و اخلال به یک خطبه ، اخلال به یک رکعت از نماز است .
امّا عده زیادی از اهل سنت یک خطبه را شرط می دانند مرحوم علامه در این زمینه می فرماید :
مالک ، اوزاعی ، اسحاق ، ابوثور ، ابن منذر ، احمد فی نقلی و اصحاب رای یک خطبه را کافی می دانند.
استدلال این جماعت هم این است که پیامبر اکرم به مصعب بن عمیر نوشت : در مدینه نماز جمعه را اقامه کن به این صورت که اول خطبه بخوان و بعد دو رکعت نماز بخوان و پیامبر نفرمود دو خطبه بخوان بلکه فرمود : ذکّرهم بالله که با یک خطبه هم امر پیامبر تحقق پیدا می کند . و دلیل دیگر اینکه عثمان در اولین نماز جمعه بعد از قبول خلافت ، یک خطبه خواند مرحوم علامه در پاسخ به این دو دلیل می فرماید :
پاسخ به دلیل اول : درست که در آن روایت پیامبر اکرم فرمودند : ذکّرهم بالله ، امّا این کلام را با فعل پیامبر تفسیر می کنیم که در نتیجه ، دو خطبه لازم است .
پاسخ به دلیل دوم : اولاً فعل عثمان حجت نیست ثانیاً وی به دلیل عذر نتوانست به خطبه ادامه دهد ، حتی یک خطبه را هم نتوانست بخواند .
والسلام علیکم و رحمة الله
[1] نهج البلاغه، حکمت163
[2] تحریرالوسیله، ج1، ص210
[3] وسایل الشیعه، ج5، باب16، ح1
[4] وسایل الشیعه، ج5، باب16، ح2
[5] تذکره، ج4، ص61
[6] تذکره، ج4، ص61
