176 - حکم نماز جمعه در عصر غيبت 20
جلسه 176 - 1391/09/12، بحث در صلاة الجمعه به اينجا رسيد که آيا براي مشروط بودن نماز جمعه به امامت امام معصوم عليه السلام يا منصوب ايشان دليلي داريم يا نه؟ عده اي از بزرگان فقهاء قائل به اشتراط هستند ؛ به اين معنا که اگر امام معصوم عليه السلام يا منصوب ايشان امامت نکردند، نماز جمعه وجوب ندارد و حتي برخي قائل به عدم مشروعيت نماز جمعه بدون امام عليه السلام يا نصب ايشان شده اند.
حدیث روز :
(( عن رسول اللّه صلى الله عليه و آله: أنَّهُ كانَ إذا قامَ مِنَ اللَّيلِ يَقتَرِئُ، زَمزَمَ قِراءَتَهُ، إلّا أنَّهُ يُفهِمُنَا الآيَةَ بَعدَ الآيَةِ. قُلتُ: يا رَسولَ اللّهِ، ألا تَرفَعُ صَوتَكَ بِالقُرآنِ؟ قالَ: أكرَهُ أن اؤذِيَ بِهِ رَفيقي وأهلَ بَيتي.))[1]
به نقل از انَس: پيامبر خدا، هر گاه شب براى خواندن قرآن بر مى‌خاست، با صداى آهسته قرائت مى‌كرد و فقط همين قدر به ما مى‌فهماند كه آيه‌اى تمام شده و آيه ديگر را شروع كرده است. گفتم: اى پيامبر خدا! چرا بلند قرآن نمى‌خوانيد؟ فرمود: «خوش ندارم كه با اين كار، به رفيقم يا افراد خانواده‌ام آزار برسانم».
متأسفانه اين سنت در جامعه خصوصا در مجامعي مثل حرم ها و مشاهد مشرفه جاري نيست و هرکس خيال مي کند همه حرم يا مسجد متعلق به اوست لذا با صداي بلند زيارت مي خواند، قرائت مي کند، ذکر مصيبت مي نمايد. ايذاء ديگران و ايجاد حواس پرتي براي ديگران کار خوبي نيست و حتی گاهی حرام است.
بحث فقهی:
موضوع:حکم نماز جمعه در عصر غيبت
بحث در صلاة الجمعه به اينجا رسيد که آيا براي مشروط بودن نماز جمعه به امامت امام معصوم عليه السلام يا منصوب ايشان دليلي داريم يا نه؟ عده اي از بزرگان فقهاء قائل به اشتراط هستند ؛ به اين معنا که اگر امام معصوم عليه السلام يا منصوب ايشان امامت نکردند، نماز جمعه وجوب ندارد و حتي برخي قائل به عدم مشروعيت نماز جمعه بدون امام عليه السلام يا نصب ايشان شده اند.
مرحوم آيت الله بروجردي از طرفداران مشروط بودن نماز جمعه به امامت معصوم عليه السلام يا منصوب ايشان است. بطور اجمال ايشان در بيان مدعاي فرمودند: شماري از روايات باب اصلا دلالتي بر وجوب نماز جمعه ندارند- ضمن اينکه ايشان آيه را هم به عنوان دليل قبول نکردند- و همچنين رواياتي که دلالت بر وجوب نماز جمعه دارند تنها در مقام بيان وجوب نماز جمعه اي است که با شرايط اقامه شده که يکي از آن شرايط امامت امام معصوم عليه السلام يا منصوب ايشان است. بنابراين روايات مطلقاً دلالت بر وجوب نماز جمعه نمی کنند ؛ بر فرض دليل و اطلاق ادله اي داشته باشيم بر وجوب نماز جمعه، اين اطلاق با مقيداتي تقييد مي شوند. دلائلي که اين اطلاقات را مقيد مي کند عبارت است از:
1) سيره مسلمين در تمام اعصار اين است که نماز جمعه يک امر حکومتي بوده- چه در زمان پيامبر صلي الله عليه و آله و چه در زمان اميرالمومنين عليه السلام و چه در زمان غاصبين.
2) اجماع اماميه بر اشتراط.
3) وِزان نماز جمعه وِزانِ نماز عيدين است و همانطور که نماز عيدين بايد توسط امام عليه السلام يا منصوب ايشان اقامه شود ؛ نماز جمعه نيز مشروز است به حضور امام عليه السلام أو من نصبه.
4) دعاي چهل و هشتم صحيفه سجاديه عليه السلام.
5) دسته اي از روايات که دلالت مي کنند بر اينکه نماز جمعه نماز خاصي است که امام عليه السلام در زمان بسط يد يا منصوب ايشان بايد اقامه نمايد. روايت اول در جلسه قبل مطرح شد. بخشي از اين روايت را صاحب وسائل در جلد 7 صفحه 312 حديث 3 آورده است و بخش ديگر را در صفحه 344 حديث 6:
(( وَ فِي عُيُونِ الْأَخْبَارِ وَ الْعِلَلِ بِإِسْنَادٍ يَأْتِي عَنِ الْفَضْلِ بْنِ شَاذَانَ عَنِ الرِّضَا عليه السلام قَالَ: إِنَّمَا صَارَتْ صَلَاةُ الْجُمُعَةِ- إِذَا كَانَ مَعَ الْإِمَامِ رَكْعَتَيْنِ- وَ إِذَا كَانَ بِغَيْرِ إِمَامٍ رَكْعَتَيْنِ وَ رَكْعَتَيْنِ- لِأَنَّ النَّاسَ يَتَخَطَّوْنَ إِلَى الْجُمُعَةِ مِنْ بُعْدٍ- فَأَحَبَّ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ أَنْ يُخَفِّفَ عَنْهُمْ- لِمَوْضِعِ التَّعَبِ الَّذِي صَارُوا إِلَيْهِ- وَ لِأَنَّ الْإِمَامَ يَحْبِسُهُمْ لِلْخُطْبَةِ- وَ هُمْ مُنْتَظِرُونَ لِلصَّلَاةِ- وَ مَنِ انْتَظَرَ الصَّلَاةَ فَهُوَ فِي الصَّلَاةِ فِي حُكْمِ التَّمَامِ- وَ لِأَنَّ الصَّلَاةَ مَعَ الْإِمَامِ أَتَمُّ وَ أَكْمَلُ- لِعِلْمِهِ وَ فِقْهِهِ وَ فَضْلِهِ وَ عَدْلِهِ- وَ لِأَنَّ الْجُمُعَةَ عِيدٌ وَ صَلَاةُ الْعِيدِ رَكْعَتَانِ- وَ لَمْ تُقْصَرْ لِمَكَانِ الْخُطْبَتَيْنِ.))[2]
(( وَ فِي الْعِلَلِ وَ عُيُونِ الْأَخْبَارِ بِأَسَانِيدَ تَأْتِي عَنِ الْفَضْلِ بْنِ شَاذَانَ عَنِ الرِّضَا ع قَالَ: إِنَّمَا جُعِلَتِ الْخُطْبَةُ يَوْمَ الْجُمُعَةِ- لِأَنَّ الْجُمُعَةَ مَشْهَدٌ عَامٌّ- فَأَرَادَ أَنْ يَكُونَ لِلْأَمِيرِ سَبَبٌ إِلَى مَوْعِظَتِهِمْ- وَ تَرْغِيبِهِمْ فِي الطَّاعَةِ- وَ تَرْهِيبِهِمْ مِنَ الْمَعْصِيَةِ- وَ تَوْقِيفِهِمْ عَلَى مَا أَرَادَ مِنْ مَصْلَحَةِ دِينِهِمْ وَ دُنْيَاهُمْ- وَ يُخْبِرُهُمْ بِمَا وَرَدَ عَلَيْهِمْ مِنَ (الْآفَاقِ- مِنَ) الْأَهْوَالِ الَّتِي لَهُمْ فِيهَا الْمَضَرَّةُ وَ الْمَنْفَعَةُ- وَ لَا يَكُونُ الصَّابِرُ فِي الصَّلَاةِ مُنْفَصِلًا- وَ لَيْسَ بِفَاعِلٍ غَيْرُهُ- مِمَّنْ يَؤُمُّ النَّاسَ فِي غَيْرِ يَوْمِ الْجُمُعَةِ- وَ إِنَّمَا جُعِلَتْ خُطْبَتَيْنِ- لِيَكُونَ وَاحِدَةٌ لِلثَّنَاءِ عَلَى اللَّهِ- وَ التَّمْجِيدِ وَ التَّقْدِيسِ لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ- وَ الْأُخْرَى لِلْحَوَائِجِ وَ الْإِعْذَارِ وَ الْإِنْذَارِ وَ الدُّعَاءِ- وَ لِمَا يُرِيدُ أَنْ يُعَلِّمَهُمْ- مِنْ أَمْرِهِ وَ نَهْيِهِ مَا فِيهِ الصَّلَاحُ وَ الْفَسَادُ.))[3]
مرحوم آيت الله بروجردي ذيل اين حديث مي فرمايد: روايت اين مطلب را کاملا مفروغٌ عنه گرفته است که امام جمعه بايد امير مردم باشد و روايت کاملا دلالت دارد بر اينکه غير امير نمي تواند نماز جمعه اقامه نمايد. « و دلالة الحديث على كون إقامة الجمعة من مناصب الإمام عليه السلام و من هو سائس المسلمين و زعيمهم بل على كون ذلك أمرا مفروغا عنه مما لا تخفى على أحد. »[4]
البته ما به اين مطالب نقد داريم که در آينده خواهيم گفت ليکن فعلا در مقام بيان ادله ايشان هستيم.
روايت بعدي که مرحوم آقاي بروجردي بدان استناد کرده اند در صفحه 305 حديث 3 است:
(( وَ بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ يَحْيَى عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَيْنِ عَنِ الْحَكَمِ بْنِ مِسْكِينٍ عَنِ الْعَلَاءِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام قَالَ: تَجِبُ الْجُمُعَةُ عَلَى سَبْعَةِ نَفَرٍ مِنَ الْمُسْلِمِينَ وَ لَا تَجِبُ عَلَى أَقَلَّ مِنْهُمُ الْإِمَامُ وَ قَاضِيهِ- وَ الْمُدَّعِي حَقّاً وَ الْمُدَّعَى عَلَيْهِ وَ الشَّاهِدَانِ- وَ الَّذِي يَضْرِبُ الْحُدُودَ بَيْنَ يَدَيِ الْإِمَامِ.))[5]
بررسي سند روايت: غير از « الحکم بن مسکين » که ثقهٌ علي التحقيق است بقيه افراد ثقه اند و سند معتبر و قابل اعتماد مي باشد.
روايت در مقام بيان اين مطلب است که حداقل نصاب نماز جمعه هفت نفر است و اگر کسي نبود حداقل اين شش نفر همراه امام عليه السلام باشند ؛ اين شش نفر عبارتند از: قاضي امام عليه السلام، شاکي، متهم، دو شاهد و مأمور اجراي حدود. قطعا آن کسي که قاضي دارد و حد جاري مي نمايد غير از امام معصوم عليه السلام کس ديگري نيست. در مجموع روايت از دلائل اشتراط امام معصوم عليه السلام است.[6]
روايت ديگري که مورد استناد آيت الله بروجردي قرار گرفته در صفحه 310 حديث 3 مي باشد:
(( مُحَمَّدُ بْنُ يَعْقُوبَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ يَحْيَى عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَيْنِ عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِيسَى عَنْ سَمَاعَةَ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع عَنِ الصَّلَاةِ يَوْمَ الْجُمُعَةِ- فَقَالَ أَمَّا مَعَ الْإِمَامِ فَرَكْعَتَانِ- وَ أَمَّا مَنْ يُصَلِّي وَحْدَهُ- فَهِيَ أَرْبَعُ رَكَعَاتٍ بِمَنْزِلَةِ الظُّهْرِ- يَعْنِي إِذَا كَانَ إِمَامٌ يَخْطُبُ- فَإِنْ لَمْ يَكُنِ الْإِمَامُ يَخْطُبُ- فَهِيَ أَرْبَعُ رَكَعَاتٍ وَ إِنْ صَلَّوْا جَمَاعَةً.))[7]
حديث از حيث سند معتبر است و همه افراد آن ثقه اند از حيث متن نيز دو نکته مهم دارد:
نکته اول: از کلمه « يعني إذا کان... » فرمايش امام عليه السلام نيست بلکه توضيح راوي است.
نکته دوم: اين روايت به چند صورت نقل شده که باعث شده برخي در استدلال به آن به اشتباه بيافتند. اين حديث در صفحه 314 وسائل، حديث 8 نيز آمده:
(( وَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ يَحْيَى عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَيْنِ عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِيسَى عَنْ سَمَاعَةَ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع عَنِ الصَّلَاةِ يَوْمَ الْجُمُعَةِ- فَقَالَ أَمَّا مَعَ الْإِمَامِ فَرَكْعَتَانِ- وَ أَمَّا مَنْ صَلَّى وَحْدَهُ- فَهِيَ أَرْبَعُ رَكَعَاتٍ وَ إِنْ صَلَّوْا جَمَاعَةً.))[8]
اين روايت همان روايت است و فقط يک خط از آن افتادگي دارد و به همين جهت معناي روايت تغيير کرده است. ظاهرا کسي متوجه اين نکته نشده حتي مرحوم صاحب وسائل هم واقف نگرديده و از اين رو چون محتواي آن با روايات ديگر هماهنگي نداشته آنرا توجيه نموده است.
همچنين همين روايت در صفحه 312 حديث 2 هم آمده است:
(( وَ بِإِسْنَادِهِ عَنْ سَمَاعَةَ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: صَلَاةُ الْجُمُعَةِ مَعَ الْإِمَامِ رَكْعَتَانِ- فَمَنْ صَلَّى وَحْدَهُ فَهِيَ أَرْبَعُ رَكَعَاتٍ.))[9]
همانطور که مشهود است هم سند سه روايت يکي است و هم مصدر هر سه روايت مرحوم کليني است و فقط متن ها افتادگي دارد. در واقع اين سه رواست يک روايت بيشتر نيستند.
مرحوم آقای بروجردي در استدلال به اين روايت مي فرمايد: مقصود از « امام » مطلق امام جماعت نيست بلکه امام معصوم عليه السلام است که مقام اقامه نماز جمعه مختص به ايشان يا منصوب ايشان مي باشد.[10]
روايت بعدي که مورد استدلال مرحوم آقاي بروجردي است صحيحه زراره است:
(( مُحَمَّدُ بْنُ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام فِي حَدِيثٍ أَنَّهُ قَالَ: فِي قَوْلِهِ تَعَالَى حٰافِظُوا عَلَى الصَّلَوٰاتِ وَ الصَّلٰاةِ الْوُسْطىٰ [11] وَ هِيَ صَلَاةُ الظُّهْرِ قَالَ وَ نَزَلَتْ هَذِهِ الْآيَةُ يَوْمَ الْجُمُعَةِ وَ رَسُولُ اللَّهِ ص فِي سَفَرٍ فَقَنَتَ فِيهَا وَ تَرَكَهَا عَلَى حَالِهَا فِي السَّفَرِ وَ الْحَضَرِ وَ أَضَافَ لِلْمُقِيمِ رَكْعَتَيْنِ وَ إِنَّمَا وُضِعَتِ الرَّكْعَتَانِ اللَّتَانِ أَضَافَهُمَا النَّبِيُّ ص يَوْمَ الْجُمُعَةِ لِلْمُقِيمِ- لِمَكَانِ الْخُطْبَتَيْنِ مَعَ الْإِمَامِ- فَمَنْ صَلَّى يَوْمَ الْجُمُعَةِ فِي غَيْرِ جَمَاعَةٍ فَلْيُصَلِّهَا أَرْبَعَ رَكَعَاتٍ كَصَلَاةِ الظُّهْرِ فِي سَائِرِ الْأَيَّامِ.)) [12]
هرچند روايت مقداري اغلاق دارد و ظاهرا فرمايش امام عليه السلام نقل به معنا شده ولي در مجموع در مقام بيان اين مطلب است که در روز جمعه نماز جمعه دو رکعت است و نماز ظهر چهار رکعت.
آيت الله بروجردي درباره اين حديث مي فرمايد: نسخه ديگري از روايت کلمه « قوم » هم دارد. و قد رواها الصدوق في باب فرض الصلاة و في باب صلاة الجمعة. و متن الحديث في الموضع الثاني هكذا: «فمن صلّى بقوم يوم الجمعة في غير جماعة.» [13]لذا اينجا منظور هر نماز جماعتي نيست بلکه مراد نماز جماعتي است که قومي اطراف امام مبسوط اليد يا منصوب ايشان مجتمع اند. يعني کلمه قوم قرينه است بر اينکه منظور نماز جماعتي است که از مناصب خاصه امام عليه السلام است البته ايشان در انتهاي استدلالشان مي فرمايد « فتدبّر » يعني چنين توجيهي در مورد روايت بعيد به نظر مي رسد زيرا ظاهر روايت اين است: اگر کسي تنها نماز خواند چهار رکعت بخواند و اگر با امام عليه السلام خواند دو رکعت.
إن شاء الله ادامه بحث براي جلسه بعد.
(( عن رسول اللّه صلى الله عليه و آله: أنَّهُ كانَ إذا قامَ مِنَ اللَّيلِ يَقتَرِئُ، زَمزَمَ قِراءَتَهُ، إلّا أنَّهُ يُفهِمُنَا الآيَةَ بَعدَ الآيَةِ. قُلتُ: يا رَسولَ اللّهِ، ألا تَرفَعُ صَوتَكَ بِالقُرآنِ؟ قالَ: أكرَهُ أن اؤذِيَ بِهِ رَفيقي وأهلَ بَيتي.))[1]
به نقل از انَس: پيامبر خدا، هر گاه شب براى خواندن قرآن بر مى‌خاست، با صداى آهسته قرائت مى‌كرد و فقط همين قدر به ما مى‌فهماند كه آيه‌اى تمام شده و آيه ديگر را شروع كرده است. گفتم: اى پيامبر خدا! چرا بلند قرآن نمى‌خوانيد؟ فرمود: «خوش ندارم كه با اين كار، به رفيقم يا افراد خانواده‌ام آزار برسانم».
متأسفانه اين سنت در جامعه خصوصا در مجامعي مثل حرم ها و مشاهد مشرفه جاري نيست و هرکس خيال مي کند همه حرم يا مسجد متعلق به اوست لذا با صداي بلند زيارت مي خواند، قرائت مي کند، ذکر مصيبت مي نمايد. ايذاء ديگران و ايجاد حواس پرتي براي ديگران کار خوبي نيست و حتی گاهی حرام است.
بحث فقهی:
موضوع:حکم نماز جمعه در عصر غيبت
بحث در صلاة الجمعه به اينجا رسيد که آيا براي مشروط بودن نماز جمعه به امامت امام معصوم عليه السلام يا منصوب ايشان دليلي داريم يا نه؟ عده اي از بزرگان فقهاء قائل به اشتراط هستند ؛ به اين معنا که اگر امام معصوم عليه السلام يا منصوب ايشان امامت نکردند، نماز جمعه وجوب ندارد و حتي برخي قائل به عدم مشروعيت نماز جمعه بدون امام عليه السلام يا نصب ايشان شده اند.
مرحوم آيت الله بروجردي از طرفداران مشروط بودن نماز جمعه به امامت معصوم عليه السلام يا منصوب ايشان است. بطور اجمال ايشان در بيان مدعاي فرمودند: شماري از روايات باب اصلا دلالتي بر وجوب نماز جمعه ندارند- ضمن اينکه ايشان آيه را هم به عنوان دليل قبول نکردند- و همچنين رواياتي که دلالت بر وجوب نماز جمعه دارند تنها در مقام بيان وجوب نماز جمعه اي است که با شرايط اقامه شده که يکي از آن شرايط امامت امام معصوم عليه السلام يا منصوب ايشان است. بنابراين روايات مطلقاً دلالت بر وجوب نماز جمعه نمی کنند ؛ بر فرض دليل و اطلاق ادله اي داشته باشيم بر وجوب نماز جمعه، اين اطلاق با مقيداتي تقييد مي شوند. دلائلي که اين اطلاقات را مقيد مي کند عبارت است از:
1) سيره مسلمين در تمام اعصار اين است که نماز جمعه يک امر حکومتي بوده- چه در زمان پيامبر صلي الله عليه و آله و چه در زمان اميرالمومنين عليه السلام و چه در زمان غاصبين.
2) اجماع اماميه بر اشتراط.
3) وِزان نماز جمعه وِزانِ نماز عيدين است و همانطور که نماز عيدين بايد توسط امام عليه السلام يا منصوب ايشان اقامه شود ؛ نماز جمعه نيز مشروز است به حضور امام عليه السلام أو من نصبه.
4) دعاي چهل و هشتم صحيفه سجاديه عليه السلام.
5) دسته اي از روايات که دلالت مي کنند بر اينکه نماز جمعه نماز خاصي است که امام عليه السلام در زمان بسط يد يا منصوب ايشان بايد اقامه نمايد. روايت اول در جلسه قبل مطرح شد. بخشي از اين روايت را صاحب وسائل در جلد 7 صفحه 312 حديث 3 آورده است و بخش ديگر را در صفحه 344 حديث 6:
(( وَ فِي عُيُونِ الْأَخْبَارِ وَ الْعِلَلِ بِإِسْنَادٍ يَأْتِي عَنِ الْفَضْلِ بْنِ شَاذَانَ عَنِ الرِّضَا عليه السلام قَالَ: إِنَّمَا صَارَتْ صَلَاةُ الْجُمُعَةِ- إِذَا كَانَ مَعَ الْإِمَامِ رَكْعَتَيْنِ- وَ إِذَا كَانَ بِغَيْرِ إِمَامٍ رَكْعَتَيْنِ وَ رَكْعَتَيْنِ- لِأَنَّ النَّاسَ يَتَخَطَّوْنَ إِلَى الْجُمُعَةِ مِنْ بُعْدٍ- فَأَحَبَّ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ أَنْ يُخَفِّفَ عَنْهُمْ- لِمَوْضِعِ التَّعَبِ الَّذِي صَارُوا إِلَيْهِ- وَ لِأَنَّ الْإِمَامَ يَحْبِسُهُمْ لِلْخُطْبَةِ- وَ هُمْ مُنْتَظِرُونَ لِلصَّلَاةِ- وَ مَنِ انْتَظَرَ الصَّلَاةَ فَهُوَ فِي الصَّلَاةِ فِي حُكْمِ التَّمَامِ- وَ لِأَنَّ الصَّلَاةَ مَعَ الْإِمَامِ أَتَمُّ وَ أَكْمَلُ- لِعِلْمِهِ وَ فِقْهِهِ وَ فَضْلِهِ وَ عَدْلِهِ- وَ لِأَنَّ الْجُمُعَةَ عِيدٌ وَ صَلَاةُ الْعِيدِ رَكْعَتَانِ- وَ لَمْ تُقْصَرْ لِمَكَانِ الْخُطْبَتَيْنِ.))[2]
(( وَ فِي الْعِلَلِ وَ عُيُونِ الْأَخْبَارِ بِأَسَانِيدَ تَأْتِي عَنِ الْفَضْلِ بْنِ شَاذَانَ عَنِ الرِّضَا ع قَالَ: إِنَّمَا جُعِلَتِ الْخُطْبَةُ يَوْمَ الْجُمُعَةِ- لِأَنَّ الْجُمُعَةَ مَشْهَدٌ عَامٌّ- فَأَرَادَ أَنْ يَكُونَ لِلْأَمِيرِ سَبَبٌ إِلَى مَوْعِظَتِهِمْ- وَ تَرْغِيبِهِمْ فِي الطَّاعَةِ- وَ تَرْهِيبِهِمْ مِنَ الْمَعْصِيَةِ- وَ تَوْقِيفِهِمْ عَلَى مَا أَرَادَ مِنْ مَصْلَحَةِ دِينِهِمْ وَ دُنْيَاهُمْ- وَ يُخْبِرُهُمْ بِمَا وَرَدَ عَلَيْهِمْ مِنَ (الْآفَاقِ- مِنَ) الْأَهْوَالِ الَّتِي لَهُمْ فِيهَا الْمَضَرَّةُ وَ الْمَنْفَعَةُ- وَ لَا يَكُونُ الصَّابِرُ فِي الصَّلَاةِ مُنْفَصِلًا- وَ لَيْسَ بِفَاعِلٍ غَيْرُهُ- مِمَّنْ يَؤُمُّ النَّاسَ فِي غَيْرِ يَوْمِ الْجُمُعَةِ- وَ إِنَّمَا جُعِلَتْ خُطْبَتَيْنِ- لِيَكُونَ وَاحِدَةٌ لِلثَّنَاءِ عَلَى اللَّهِ- وَ التَّمْجِيدِ وَ التَّقْدِيسِ لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ- وَ الْأُخْرَى لِلْحَوَائِجِ وَ الْإِعْذَارِ وَ الْإِنْذَارِ وَ الدُّعَاءِ- وَ لِمَا يُرِيدُ أَنْ يُعَلِّمَهُمْ- مِنْ أَمْرِهِ وَ نَهْيِهِ مَا فِيهِ الصَّلَاحُ وَ الْفَسَادُ.))[3]
مرحوم آيت الله بروجردي ذيل اين حديث مي فرمايد: روايت اين مطلب را کاملا مفروغٌ عنه گرفته است که امام جمعه بايد امير مردم باشد و روايت کاملا دلالت دارد بر اينکه غير امير نمي تواند نماز جمعه اقامه نمايد. « و دلالة الحديث على كون إقامة الجمعة من مناصب الإمام عليه السلام و من هو سائس المسلمين و زعيمهم بل على كون ذلك أمرا مفروغا عنه مما لا تخفى على أحد. »[4]
البته ما به اين مطالب نقد داريم که در آينده خواهيم گفت ليکن فعلا در مقام بيان ادله ايشان هستيم.
روايت بعدي که مرحوم آقاي بروجردي بدان استناد کرده اند در صفحه 305 حديث 3 است:
(( وَ بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ يَحْيَى عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَيْنِ عَنِ الْحَكَمِ بْنِ مِسْكِينٍ عَنِ الْعَلَاءِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام قَالَ: تَجِبُ الْجُمُعَةُ عَلَى سَبْعَةِ نَفَرٍ مِنَ الْمُسْلِمِينَ وَ لَا تَجِبُ عَلَى أَقَلَّ مِنْهُمُ الْإِمَامُ وَ قَاضِيهِ- وَ الْمُدَّعِي حَقّاً وَ الْمُدَّعَى عَلَيْهِ وَ الشَّاهِدَانِ- وَ الَّذِي يَضْرِبُ الْحُدُودَ بَيْنَ يَدَيِ الْإِمَامِ.))[5]
بررسي سند روايت: غير از « الحکم بن مسکين » که ثقهٌ علي التحقيق است بقيه افراد ثقه اند و سند معتبر و قابل اعتماد مي باشد.
روايت در مقام بيان اين مطلب است که حداقل نصاب نماز جمعه هفت نفر است و اگر کسي نبود حداقل اين شش نفر همراه امام عليه السلام باشند ؛ اين شش نفر عبارتند از: قاضي امام عليه السلام، شاکي، متهم، دو شاهد و مأمور اجراي حدود. قطعا آن کسي که قاضي دارد و حد جاري مي نمايد غير از امام معصوم عليه السلام کس ديگري نيست. در مجموع روايت از دلائل اشتراط امام معصوم عليه السلام است.[6]
روايت ديگري که مورد استناد آيت الله بروجردي قرار گرفته در صفحه 310 حديث 3 مي باشد:
(( مُحَمَّدُ بْنُ يَعْقُوبَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ يَحْيَى عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَيْنِ عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِيسَى عَنْ سَمَاعَةَ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع عَنِ الصَّلَاةِ يَوْمَ الْجُمُعَةِ- فَقَالَ أَمَّا مَعَ الْإِمَامِ فَرَكْعَتَانِ- وَ أَمَّا مَنْ يُصَلِّي وَحْدَهُ- فَهِيَ أَرْبَعُ رَكَعَاتٍ بِمَنْزِلَةِ الظُّهْرِ- يَعْنِي إِذَا كَانَ إِمَامٌ يَخْطُبُ- فَإِنْ لَمْ يَكُنِ الْإِمَامُ يَخْطُبُ- فَهِيَ أَرْبَعُ رَكَعَاتٍ وَ إِنْ صَلَّوْا جَمَاعَةً.))[7]
حديث از حيث سند معتبر است و همه افراد آن ثقه اند از حيث متن نيز دو نکته مهم دارد:
نکته اول: از کلمه « يعني إذا کان... » فرمايش امام عليه السلام نيست بلکه توضيح راوي است.
نکته دوم: اين روايت به چند صورت نقل شده که باعث شده برخي در استدلال به آن به اشتباه بيافتند. اين حديث در صفحه 314 وسائل، حديث 8 نيز آمده:
(( وَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ يَحْيَى عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَيْنِ عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِيسَى عَنْ سَمَاعَةَ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع عَنِ الصَّلَاةِ يَوْمَ الْجُمُعَةِ- فَقَالَ أَمَّا مَعَ الْإِمَامِ فَرَكْعَتَانِ- وَ أَمَّا مَنْ صَلَّى وَحْدَهُ- فَهِيَ أَرْبَعُ رَكَعَاتٍ وَ إِنْ صَلَّوْا جَمَاعَةً.))[8]
اين روايت همان روايت است و فقط يک خط از آن افتادگي دارد و به همين جهت معناي روايت تغيير کرده است. ظاهرا کسي متوجه اين نکته نشده حتي مرحوم صاحب وسائل هم واقف نگرديده و از اين رو چون محتواي آن با روايات ديگر هماهنگي نداشته آنرا توجيه نموده است.
همچنين همين روايت در صفحه 312 حديث 2 هم آمده است:
(( وَ بِإِسْنَادِهِ عَنْ سَمَاعَةَ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: صَلَاةُ الْجُمُعَةِ مَعَ الْإِمَامِ رَكْعَتَانِ- فَمَنْ صَلَّى وَحْدَهُ فَهِيَ أَرْبَعُ رَكَعَاتٍ.))[9]
همانطور که مشهود است هم سند سه روايت يکي است و هم مصدر هر سه روايت مرحوم کليني است و فقط متن ها افتادگي دارد. در واقع اين سه رواست يک روايت بيشتر نيستند.
مرحوم آقای بروجردي در استدلال به اين روايت مي فرمايد: مقصود از « امام » مطلق امام جماعت نيست بلکه امام معصوم عليه السلام است که مقام اقامه نماز جمعه مختص به ايشان يا منصوب ايشان مي باشد.[10]
روايت بعدي که مورد استدلال مرحوم آقاي بروجردي است صحيحه زراره است:
(( مُحَمَّدُ بْنُ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام فِي حَدِيثٍ أَنَّهُ قَالَ: فِي قَوْلِهِ تَعَالَى حٰافِظُوا عَلَى الصَّلَوٰاتِ وَ الصَّلٰاةِ الْوُسْطىٰ [11] وَ هِيَ صَلَاةُ الظُّهْرِ قَالَ وَ نَزَلَتْ هَذِهِ الْآيَةُ يَوْمَ الْجُمُعَةِ وَ رَسُولُ اللَّهِ ص فِي سَفَرٍ فَقَنَتَ فِيهَا وَ تَرَكَهَا عَلَى حَالِهَا فِي السَّفَرِ وَ الْحَضَرِ وَ أَضَافَ لِلْمُقِيمِ رَكْعَتَيْنِ وَ إِنَّمَا وُضِعَتِ الرَّكْعَتَانِ اللَّتَانِ أَضَافَهُمَا النَّبِيُّ ص يَوْمَ الْجُمُعَةِ لِلْمُقِيمِ- لِمَكَانِ الْخُطْبَتَيْنِ مَعَ الْإِمَامِ- فَمَنْ صَلَّى يَوْمَ الْجُمُعَةِ فِي غَيْرِ جَمَاعَةٍ فَلْيُصَلِّهَا أَرْبَعَ رَكَعَاتٍ كَصَلَاةِ الظُّهْرِ فِي سَائِرِ الْأَيَّامِ.)) [12]
هرچند روايت مقداري اغلاق دارد و ظاهرا فرمايش امام عليه السلام نقل به معنا شده ولي در مجموع در مقام بيان اين مطلب است که در روز جمعه نماز جمعه دو رکعت است و نماز ظهر چهار رکعت.
آيت الله بروجردي درباره اين حديث مي فرمايد: نسخه ديگري از روايت کلمه « قوم » هم دارد. و قد رواها الصدوق في باب فرض الصلاة و في باب صلاة الجمعة. و متن الحديث في الموضع الثاني هكذا: «فمن صلّى بقوم يوم الجمعة في غير جماعة.» [13]لذا اينجا منظور هر نماز جماعتي نيست بلکه مراد نماز جماعتي است که قومي اطراف امام مبسوط اليد يا منصوب ايشان مجتمع اند. يعني کلمه قوم قرينه است بر اينکه منظور نماز جماعتي است که از مناصب خاصه امام عليه السلام است البته ايشان در انتهاي استدلالشان مي فرمايد « فتدبّر » يعني چنين توجيهي در مورد روايت بعيد به نظر مي رسد زيرا ظاهر روايت اين است: اگر کسي تنها نماز خواند چهار رکعت بخواند و اگر با امام عليه السلام خواند دو رکعت.
إن شاء الله ادامه بحث براي جلسه بعد.
[1] حكمت نامه پيامبر اعظم (ص) ؛ ج8؛ ص 488 به نقل از مسند الشاميّين: ج 4 ص 305 ح 3378 و كنز العمّال: ج 2 ص 319 ح 4123 نقلًا عن ابن النجّار.
