501 - فروتنی و تواضع

فروتنی و تواضع

وَ ألبِسْنِي زِينَةَ المُتّقينَ في... خَفضِ الجَناح‌.[۱]

هشتمین زیور از زیورهای انسان‌های باتقوا و شایسته که در این بخش از دعای مکارم الاخلاق از خداوند درخواست شده است، فروتنی است که با تعبیر «خفض الجناح» بیان شده است.

عدل، فرو خوردن خشم، خاموش کردن آتش دشمنی، آشتی دادن کسانی که از هم بُریده‌اند، افشا کردن خوبی‌ها، پوشاندن عیب‌ها و نرمخویی، هفت خصلتی هستند که در فرازهای قبل مطرح شدند.

چند مطلب در این رابطه قابل توجه است:

مطلب اول این است که تعبیر «خفض الجناح» ریشه قرآنی دارد. در سه آیه از آیات قرآن این تعبیر به کار رفته است که دو موردش در رابطه با پیامبر (صلّی الله علیه و آله و سلّم) و یک مورد هم به صورت همگانی مطرح شده است.

مورد اول آیه ۸۸ سوره مبارکه حجر است که در آن خطاب به رسول گرامی(صلّی الله علیه و آله و سلّم) می‌فرماید:

﴿وَ اخْفِضْ جَناحَكَ لِلْمُؤْمِنِينَ﴾[۲]

و براى مؤمنان افتادگى كن‌.

همین مضمون با کمی تغییر در آیه ۲۱۵ سوره شعرا آمده است:

﴿وَ اخْفِضْ جَناحَكَ لِمَنِ اتَّبَعَكَ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ﴾[۳]

و برای مؤمنانى كه از تو پيروى مى‌كنند افتادگى كن.

در آیه ۲۴ سوره اسرا هم خطاب به همه مسلمان‌ها می‌فرماید:

﴿وَ اخْفِضْ لَهُما جَناحَ الذُّلِّ مِنَ الرَّحْمَةِ﴾[۴]

و از سر مهر براى آنان [پدر و مادر] به خاكسارى افتادگى كن‌.

مطلب بعدی این است که چرا از تواضع و فروتنی به «خفض جناح» تعبیر شده است؟

پاسخ این سؤال با بیان مفهوم این عبارت، روشن می‌شود. «خفض» در مقابل «رفع» و به معنای پایین آوردن است؛ و «جَناح» هم به معنای بال پرندگان است. پس «خفض جناح» یعنی، پایین آوردن و گستراندن بال که کنایه از نهایت تواضع است.

زمخشری در توجیه این تعبیر استعاری می‌گوید: پرنده وقتی می‌خواهد اوج بگیرد، بال‌های خود را باز می‌کند و بالا می‌گیرد؛ و وقتی می‌خواهد فرود آید، بال‌های خود را جمع و به پایین متمایل می‌کند. پس همان‌طور که پرنده بال خود را پایین می‌آورد، شخص متواضع نیز در برابر دیگران فروتنی و افتادگی می‌کند.[۵]

فخر رازی نیز در این باره می‌گوید: پرنده وقتی می‌خواهد به جوجه‌های خود اظهار محبت کند، بال و پر خود را می‌گستراند و آنها را زیر بال و پر می‌گیرد، پس «خفض جناح» کنایه از حُسن تربیت است.[۶]

ظاهراً هر دو توجیه در اینجا کاربرد دارد، زیرا توجیه اول کنایه از فروتنی کوچک‌تر نسبت به بزرگ‌تر است که همراه با تذلل است، پس در مورد مؤمنان نسبت به والدین به کار می‌رود که برای آنان خاکساری و تواضع کنند؛ و توجیه دوم کنایه از فروتنی بزرگ‌تر نسبت به کوچک‌تر است که از روی محبت است نه تذلل، پس در مورد پیامبر (صلّی الله علیه و آله و سلّم) به کار می‌رود به این که ایشان برای تربیت امت، فروتنی کند و آنان را تحت تربیت خود بگیرد.