دورانديشى
حدیث
عيون أخبار الرضا عليه السلام : حدّثنا عليّ بن أحمد بن عمران الدقّاق ، قال : حدّثنا محمّد بن هارون الصوفى ، قال : حدّثنى أبو تراب عبيد اللَّه بن موسى الرويانى ، عن عبد العظيم بن عبد اللَّه الحسنى ، قال :
قُلتُ لِأَبى جَعفَرٍ مُحَمَّدِ بنِ عَلِيِّ الرِّضا عليه السلام : يَابنَ رَسولِ اللَّهِ ! حَدِّثنى بِحَديثٍ عَن آبائِكَ عليهم السلام ... .
قالَ : حَدَّثَنى أبى، عَن جَدّى، عَن آبائِهِ عليهم السلام، قالَ : قالَ أميرُ المُؤمِنينَ عليه السلام : التَّدبيرُ قَبلَ العَمَلِ يُؤمِنُكَ مِنَ النَّدَمِ .[1]
ترجمه
حضرت عبد العظيم عليه السلام : به امام جواد عليه السلام گفتم : اى فرزند پيامبر خدا! حديثى از پدرانت برايم بازگو كن .
فرمود : «پدرم، از جدّم ، از پدرانش نقل نمود كه امير مؤمنان عليه السلام فرمود : تدبير قبل از انجام كار ، از پشيمانى پيشگيرى مى‌كند» .
شرح
كلمه «تدبير» از ريشه «دَبْر» و «دُبُر» به معناى پايان و پُشت است و تدبير كارها، به معناى دقّت در سرانجام و پايان آنهااست. رهنمود امام على عليه السلام، براى پيشگيرى از ندامت و پشيمانى در زندگى اين است كه انسان هر كارى را كه مى‌خواهد انجام دهد، قبل از انجام دادن آن در باره پايان آن، خوب فكر كند . در اين باره چند نكته قابل توجّه است :
1 . رهنمود ياد شده، در واقع برگرفته از همه آياتى[2] است كه تأكيد دارند تأمّل در سرنوشت افراد و جوامع تبهكار، براى آن كه انسان به سرنوشت آنان گرفتار نشود، ضرورى است.
2 . سنّت الهى و قانون تكوينى حاكم بر تاريخ، غير قابل تغيير است . از اين رو، ظلم، فساد، گناه و تبهكارى، عاقبتى جز هلاكت و تباهى ندارد.
3 . انسان‌هاى تبهكار، روزى پشيمان خواهند شد و چه بسا وقتى پشيمان شوند كه پشيمانى براى آنها سودى ندارد.[3]
4 . افراد دورانديش، كمتر دچار غم و اندوه، پريشانى و ضعف اعصاب مى‌شوند، و هر چه عقل تدبيرشان در زندگى بيشتر باشد، مشكلات آنها كمتر خواهد بود . از اين رو در حديثى آمده است:
أعْقَلُ النّاسِ أنْظَرُهُم فى العَواقِبِ .[4]
خردمندترين مردم، عاقبت‌انديش‌ترين آنهاست .
5 . دورانديشى، به قدرى در سعادت مادّى و معنوى انسان مؤثّر است كه وقتى شخصى از پيامبر خدا صلى اللَّه عليه و آله ره‌نمودى براى زندگى خواست، بر اساس روايت كلينى، ايشان براى توجّه دادن به اهمّيت و نقش اين رهنمود در زندگى، سه بار از او پرسيد: «اگر سفارشى كنم، انجام مى‌دهى؟» و وقتى وى در بار سوم پاسخ مثبت داد، پيامبر صلى اللَّه عليه و آله فرمود:
إذا أنتَ هَمَمْتَ بأمْرٍ فتَدبَّرْ عاقِبَتَهُ ، فإنْ يَكُنْ رُشْداً فأمْضِهِ ، وإنْ يَكُنْ غَيّاً فانْتَهِ عَنهُ . [5]
هر گاه خواستى كارى كنى، در عاقبت آن بينديش. اگر كار درستى بود، آن را انجام بده و اگر نادرست و گم‌راه كننده بود ، از آن خوددارى كن .
[1] عيون أخبار الرضا عليه السلام : ج2 ص53 و 54 ح204 ، بحار الأنوار : ج68 ص338 ح1 . نيز ، ر . ك : همين كتاب : ح 93 .
[2] مانند اين آيات: (وَانظُرُواْ كَيْفَ كَانَ عَقِبَةُ الْمُفْسِدِينَ) (اعراف: آيه 86)، (فَانظُرْ كَيْفَ كَانَ عَقِبَةُ الْمُجْرِمِينَ) (اعراف: آيه 84)، (فَانظُرْ كَيْفَ كَانَ عَقِبَةُ الظَّلِمِينَ) (يونس: آيه39)، (فَانظُرْ كَيْفَ كَانَ عَقِبَةُ الْمُنذَرِينَ) (يونس: آيه 73).
[3] در آيات فراوانى به اين معنا اشاره شده است، مانند: (وَ يَوْمَ يَعَضُّ الظَّالِمُ عَلَى يَدَيْهِ يَقُولُ يَلَيْتَنِى اتَّخَذْتُ مَعَ الرَّسُولِ سَبِيلاً) (فرقان: آيه 27) و (يَوْمَ لَا يَنفَعُ الظَّلِمِينَ مَعْذِرَتُهُمْ وَ لَهُمُ اللَّعْنَةُ وَ لَهُمْ سُوءُ الدَّارِ) (غافر: آيه 52).
[4] غرر الحكم : ح 3367 .
[5] الكافى : ج 8 ص 150 ح 130 .
