446 - جبران بدی با خوبی

اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ، وَ أَبْدِلْنِي مِنْ بِغْضَةِ أَهْلِ الشَّنَآنِ الْمَحَبَّةَ، وَ مِنْ حَسَدِ أَهْلِ الْبَغْيِ الْمَوَدَّةَ، وَ مِنْ ظِنَّةِ أَهْلِ الصَّلَاحِ الثِّقَةَ.[۱]

خداوندا! بر محمّد و خاندان محمّد، درود فرست و بغض و كينه دشمنان را به دوستى و حسد سركشان را به مهر و بدگمانى اهل صلاح را به اعتماد تبدیل گردان.

این بخش از دعای نورانی مکارم الاخلاق در حقیقت به بالاترین مراتب فضایل اخلاقی و کمالات نفسانی اشاره دارد و آن عبارت است از نیکی کردن به کسی که به انسان بدی کرده است. این معنا ریشه در دو آیه از آیات قرآن دارد که هر دو مشتمل بر این جمله است: ﴿ادْفَعْ بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ﴾[۲] یعنی، [بدی را] به بهترین وجه و به بهترین شکل دفع کن.

واکنش انسان در مقابل کسی که به انسان بدی می‌کند، حال سخن بدی به می‌گوید یا با او رفتار بدی دارد ـ سه گونه می‌تواند باشد:

یک) مقابله برابر به این معنا که در برابر کسی که به انسان بدی کرده، مقابله به مثل کند، و این واکنشی است که عقلاً و شرعاً در مواردی حق انسان است، چه اینکه در قرآن می‌خوانیم:

﴿فَمَنِ اعْتَدى‌ عَلَيْكُمْ فَاعْتَدُوا عَلَيْهِ بِمِثْلِ مَا اعْتَدى‌ عَلَيْكُمْ﴾[۳]

پس هر كس‌بر شما ستم روا داشت همان‌گونه كه با شما ستم‌روا داشته است با وى ستم روا داريد.

دو) عدم مقابله، یعنی انسان در برابر کسی که به او بدی کرده است، صبر کند و او را مجازات نکند. این واکنش که بالاتر از واکنش قبلی است در این آیه مورد تأکید قرار گرفته است:

﴿وَ إِنْ عاقَبْتُمْ فَعاقِبُوا بِمِثْلِ ما عُوقِبْتُمْ بِهِوَ لَئِنْ صَبَرْتُمْ لَهُوَ خَيْرٌ لِلصَّابِرِينَ﴾[۴]

و اگر كيفر مى‌كنيد مانند آنچه خود كيفر شده‌ايد كيفر كنيد و اگر شكيبايى پيشه كنيدهمان براى شكيبايان بهتر است.

نقل شده که این آیه وقتی نازل شده که حضرت حمزه سیدالشّهدا در جنگ بدر توسط دشمنان مُثله شد و پیامبر (صلّی الله علیه و آله و سلّم) تصمیم گرفت که اگر بر آنها مسلط شود با هفتاد نفر از آنان همین کار را کند.[۵]

نکته قابل توجه این است که می‌فرماید «لهو خیر» و نمی‌فرماید: «فهو خیر»، زیرا صبر کردن اهمیت دارد و مورد تأکید قرار گرفته است.

سه) مقابله برتر به این معنا که در مقابل کسی که به انسان بدی کرده، خوبی کند. این همان واکنشی است که در این بخش از دعا به آن اشاره شده و در قرآن نیز بدان سفارش شده است.

در روایتی از امیر المؤمنین (علیه السّلام) چنین نقل شده است:

مِن كَمالِ الإيمانِ مُكافاةُ المُسي‌ءِ بِالإحسانِ.[۶]

از [نشانه‌هاى‌] كمال ايمان‌ اين است كه بدى كننده را به نيكى پاداش دهى.

در روایت دیگری از آن حضرت هم چنین نقل شده است:

مَن لَم يُجازِ الإساءَةَ بِالإحسانِ فلَيسَ مِنَ الكِرامِ.[۷]

كسى كه بدى را به نيكى پاداش ندهد، از بزرگواران نيست.

بنا بر این، بدی را با خوبی جواب دادن نشانه کرامت نفس داشتن است و این کار، کار دشواری است، زیرا علاوه بر اینکه مقابله به مثل نمی‌کند، او را می‌بخشد و بالاتر از آن به او احسان هم می‌کند.