429 - اقسام هدایت

در فرازی دیگر از دعای نورانی مکارم الاخلاق می‌خوانیم:

اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ، وَ مَتِّعْنِي بِهُدًى صَالِحٍ لَا أَسْتَبْدِلُ بِهِ، وَ طَرِيقَةِ حَقٍّ لَا أَزِيغُ عَنْهَا، وَ نِيَّةِ رُشْدٍ لَا أَشُكُّ فِيهَا‌.[۱]

خدایا! بر محمد و آل محمد درود بفرست و مرا از هدایت شایسته‌ای بهره‌مند کن که آن را با هیچ چیز دیگر عوض نکنم و به راه حقّی راهنما شو که از آن منحرف نشوم و به نیت درستی راهنمایی فرما که در آن تردید نکنم.

با توجه به این درخواست، این سؤال مطرح می‌شود که این چه نوع هدایت و راهنمایی است که هیچ‌گاه به راه دیگر منحرف نمی‌شود؟ و چه نوع نیتی است که هیچ‌گاه در صحت آن تردید نمی‌شود؟

اگر بخواهیم به این سؤال پاسخ دهیم، اجمالاً باید بدانیم که هدایت افراد مکلف از نظر قرآن و حدیث سه نوع است:

یک) هدایت فطری، یعنی همه انسان‌ها به طور فطری خوب و بد را تشخیص می‌دهند. این نوع از هدایت در این آیات و شبیه آن آمده است:

﴿وَ هَدَيْناهُ النَّجْدَيْنِ﴾[۲] یا ﴿فَأَلْهَمَها فُجُورَها وَ تَقْواها﴾[۳]

«و آيا به او دو راه (خير و شرّ) را نشان نداديم؟» یا «پس به او نافرمانى و پرهيزگارى را الهام كرد»

دو) هدایت عقلی که در این آیه بدان اشاره شده است:

﴿فَبَشِّرْ عِبادِ * الَّذِينَ يَسْتَمِعُونَ الْقَوْلَ فَيَتَّبِعُونَ أَحْسَنَهُ أُولئِكَ الَّذِينَ هَداهُمُ اللَّهُ وَ أُولئِكَ هُمْ أُولُوا الْأَلْبابِ﴾[۴]

پس به بندگان من مژده بده! كسانى كه گفتار را مى‌شنوند آنگاه از بهترين آن پيروى مى‌كنند، آنانند كه خداوند راهنمايى‌شان كرده است و آنانند كه خردمندند.

سه) هدایت تشریعی، یعنی انسان به وسیله انبیاء و فرستادگان الهی راه صحیح را تشخیص می‌دهد. چنانچه در این آیه بدان اشاره شده است :

﴿قَدْ جاءَكُمْ مِنَ اللَّهِ نُورٌ وَ كِتابٌ مُبين‌ * یَهْدِي بِهِ اللَّهُ مَنِ اتَّبَعَ رِضْوانَهُ سُبُلَ السَّلامِ﴾[۵]

به راستى، روشنايى و كتابى روشن از سوى خداوند نزد شما آمده است [که] خداوند با آن هر كسى را كه پى خشنودى وى باشد به راه‌هاى بى‌گزند، راهنمايى مى‌كند.

چهار) هدایت پاداشی. سه نوع هدایتی که بیان شد، هدایت‌های همگانی بودند؛ ولی غیر از این هدایت‌های همگانی، خداوند هدایت ویژه‌ای هم دارد که شامل برخی از افراد می‌شود. به این هدایت ویژه الهی، هدایت پاداشی گفته می‌شود به این معنا که اگر انسان از یکی از هدایت‌های عمومیِ فطری، عقلی یا تشریعی استفاده کرد، استحقاق این هدایت ویژه را هم پیدا می‌کند. پس هدایت ویژه، پاداش عمل به هدایت عمومی است.

هدایت ویژه نیز ، متناسب با هدایت‌شدگان به سه قسم تقسیم می‌شود: یکی هدایت ویژه پیامبران مثل وحی که اختصاص به آنان دارد، دیگری هدایت ویژه اوصیا و اولیا مثل الهام و سوم هدایت ویژه مؤمنان.

هدایتی که در این دعا از خداوند طلب شده است که قابل تبدیل نیست، همین هدایت پاداشی مخصوص مؤمنان است[۶] ، زیرا کسی که این دعا را می‌خواند، حتماً از هدایت همگانی برخوردار شده است، پس وقتی دوباره درخواست هدایت می‌کند، معلوم می‌شود مراد هدایت ویژه‌ای را طلب می‌کند که او را به مطلوب برساند و این همان ایصال به مطلوب است.

این هدایت در این آیه آمده است:

﴿وَ مَنْ يُؤْمِنْ بِاللَّهِ يَهْدِ قَلْبَهُ﴾[۷]

یعنی کسی که ایمان آورده و به لوازم ایمان عمل کرده، خدا قلب او را هدایت می‌کند، یعنی او را به مقصد می‌رساند.

همچنین هدایت دوم در این آیه، هدایت پاداشی است:

﴿وَ الَّذِينَ اهْتَدَوْا زادَهُمْ هُدىً﴾[۸]

یعنی کسانی که هدایت اول را قبول کردند، خداوند به آنها به عنوان پاداش هدایت اضافه‌ای عنایت می‌فرماید.

پس مراد از هدایتی که با چیز دیگر عوض نمی‌شود همین هدایت ویژه الهی است که موجب می‌شود هرگز از راه مستقیم منحرف نگردد و در نیت صحیحش هیچ شکی وارد نشود.