ضرورت بهره‌گیری از حدیث در همه اجزای زندگی، در اندیشه حدیثی مرحوم آیت‌الله ری شهری

سلسله نشست‌های علمی موسسه فرهنگی قرآن و عترت سید مرتضی(ره) با موضوع آشنایی با جریان‌ها، اندیشه‌ها و تلاش‌های حدیثی معاصر در موسسه سید مرتضی (ره) قم برگزار شد.

در این نشست که به مناسبت ماه مبارک رمضان و طی دو جلسه تشکیل شد، حجت‌الاسلام والمسلمین محمد مهدی احسانی فر، رئیس هیئت امنای موسسه سید مرتضی به ارائه روش جریان شناسی (در جلسه اول) و تطبیق آن بر فعالیت‌های موسسه دارالحدیث (در جلسه دوم) پرداخت.

طبق اعلام بخش ارتباطات موسسه سید مرتضی(ره) این نشست‌ها که جلسات نخستین آن در تاریخ‌های ۲۷ و ۲۸ اسفند ۱۴۰۲ برگزار شد، در ادامه با معرفی فعالیت مجموعه‌ها و جریانات حدیثی دیگر ادامه خواهد داشت. آنچه در ادامه می‌آید، گزارش نشست اول است.

اندیشه حدیثی مرحوم آیت‌الله ری شهری «ضرورت بهره‌گیری از حدیث در همه اجزای زندگی فردی و اجتماعی» است. ذیل این اندیشه، بهره‌گیری از حدیث در علوم اسلامی و انسانی و حتّی بهره گیری از حدیث در کلیات و یا «اخلاق کاربردی» دانش‌های بشری، قرار می‌گیرد.

برای شناخت فعالیت‌های حدیثی و جهت‌گیری آن‌ها چند مصطلح پرکاربرد وجود دارد که شناخت آن، فضای بحث جاری را روشن‌تر می‌کند.

۱- مکتب حدیثی: مبادی و مبانی حدیثی یک گروه از فعالیت‌ها که با مبادی و مبانی گروه دیگری از فعالیت‌های حدیثی تفاوت دارد، مکتب حدیثی را می‌سازد با این قید که این مبادی و مبانی تکرارشونده بوده و توسط کارشناسان و صاحب‌نظران مختلف، مورد پیروی قرار گیرد. با این تعریف، مکتب «نص‌گرایی اصول محور» در قم دوران قدما شکل گرفت و مکتب «عقل گرایی نص پژوه» در بغداد آن دوران به وجود آمد.

۲- گرایش و رویکرد: زاویه دید یا نگاه خاص یا چشم‌اندازی که دانش‌های درون حدیثی و برون حدیث در مبادی و مبانی یک گروه از فعالیت‌های حدیثی ایجاد می‌کنند، گرایش حدیثی نامیده می‌شود. مثلا مکتب حدیثی قم با گرایش رجالی یا مکتب حدیثی قم با گرایش عقیدتی.

۳- روش: چگونگی گردآوری مواد، تجزیه و تحلیل آن و رسیدن به نتیجه، روش یک فعالیت یا یک گروه از فعالیت‌های حدیثی را می‌سازد. مثلا ذیل مکتب حدیثی قم با گرایش اعتبارسنجی حدیث، روش آیت الله بروجردی شکل می‌گیرد که محور آن، گردآوری حداکثری روایات شیعه، تطبیق آن با فضای روایات اهل سنت و نتیجه گیری با استفاده از ظهورگیری لفظی قرینه محور است.

۴- مدرسه: به مراکز و مجموعه‌هایی می‌گوییم که ذیل یک مکتب حدیثی فعالیت می‌کنند و مدیریتی متمرکز و مستقل دارند که برای خود ذیل آن مکتب، کارویژه‌ای تعریف کرده که با کارویژه مراکز دیگر متفاوت است. ممکن است هر مدرسه، گرایش و روش خاص خود را داشته باشند، اما آنچه یک مدرسه را معنون می‌کند، مدیریت متمرکز آن بر «کارویژه» ذیل «مکتب» است. بر این اساس، به عنوان مثال، ذیل مکتب حدیثی قم، مدرسه قزوین با کارویژه مناظره با اهل سنّت شکل گرفت.

۵- حوزه: جغرافیایی است که در آن فعالیت‌های حدیثی انجام می‌شود و با جغرافیای دیگر از حیث تقسیمات سیاسی و فرهنگی متفاوت است. ممکن است در یک حوزه حدیثی، چند مکتب فعال باشند. مثلا حوزه حدیثی هویزه با حوزه حدیثی اصفهان متفاوت است. هرچند در هر دو حوزه، مکتب حدیثی قم فعال است و یا در حوزه حدیثی بغداد، مکتب حدیثی بغداد و قم، هر دو فعال است.

۶- اندیشه: یک فکر کلان حدیثی را که ذیل آن مجموعه‌ای از دیدگاه‌ها شکل می‌گیرد، اندیشه حدیثی می‌گوییم. اندیشه حدیثی، به خودی خود، یک منظومه و مجموعه نیست بلکه ضمن یک مکتب یا مکتب گرایش حدیثی می‌گنجد بلکه شاخص آن، یک تفکر کلان است که می‌تواند ذیل خود، گروهی از دیدگاه‌ها و عملکرد‌ها را سامان دهد. مثلا اندیشه حدیثی مرحوم آیت‌الله ری شهری «ضرورت بهره‌گیری از حدیث در همه اجزای زندگی فردی و اجتماعی» است. ذیل این اندیشه، بهره‌گیری از حدیث در علوم اسلامی و انسانی و حتّی بهره گیری از حدیث در کلیات و یا «اخلاق کاربردی» دانش‌های بشری، قرار می‌گیرد.

همچنین این اندیشه مجموعه‌ای از دیدگاه‌ها و عملکرد‌ها را در زیرمجموعه خویش سامان می‌دهد، ولی ذیل مکتب حدیثی قم قرار دارد. تفاوت اندیشه حدیثی با گرایش حدیثی این است که در هر گرایش، یک یا چند دانش اثرگذار هستند، ولی اندیشه، متمرکز بر دانش‌های خاص نیست بلکه برگرفته از دانش‌ها و تجربیات و دغدغه‌ها و تحلیل هاست.

۷- فعالیت: هر کار حدیثی اعم از پژوهشی، آموزشی و تبلیغی را می‌گوییم.

۸- جریان: فعالیت حدیثی ادامه‌دار در طول زمان (به طور نسبی) با تفکر یا مدیریت کلان واحد، با کلیات برنامه‌ای روشن و دارای طرفداران پرشمار و جدّی و آثار قابل توجه را جریان حدیثی می‌گوییم. در واقع فعالیت حدیثی پس از گسترش می‌تواند یک جریان حدیثی را ایجاد کند. با این تعریف، دارالحدیث یک جریان حدیثی است. برای شناخت هر جریان حدیثی، محورهایی مانند فرد یا مرکز شکل دهنده جریان، آغاز فعالیت و چگونگی جریان شدن فعالیت (زمان و عوامل)، تفکر و مدیریت واحد (چه تفکری و کدام مدیران)، برنامه‌های کلان، گروه‌های زیرمجموعه، تطورات و تغییرات، آثار (عمومی و تخصصی، مکتوب و تربیتی) و شاخص‌های شناسایی مورد توجه قرار می‌گیرد.