آیت‌الله محمدی ری‌شهری؛ صاحب انقلابی بزرگ در علوم حدیث شیعه

نخستین روز فروردین ۱۴۰۱ سالروز رحلت آیت الله محمد محمدی ری شهری است. به تعبیر رهبر معظم انقلاب اسلامی «برای کسانی که از تقوا و سلامت نفس و مجاهدت مستمر این روحانی انقلابی با خبر بودند، فقدان وی ضایعه‌ای تلخ و اندوهبار بود.» ایشان علاوه بر مسئولیت‌های خطیر در جایگاه‌های مختلف مدیریتی و سیاسی، آثار گرانسگ علمی نیز از خود بر جای گذاشته است.

به همین مناسبت، خبرنگار ایکنا از قم در این خصوص با حجت‌الاسلام والمسلمین محمد مهدی احسانی فر، مدیرمسئول مجله دانش‌ها و آموزه‌های قرآن و حدیث که از شاگردان آن مرحوم بودند، گفت‌وگویی انجام داده است که در ادامه می‌‎آید:

ایکنا - مرحوم آیت‌الله ری‌شهری فعالیت حدیثی را از چه زمانی آغاز کردند و از چه منابعی مطالعه و پژوهش می‌کردند؟

مرحوم آیت‌الله ری‌شهری پیش از انقلاب اسلامی با اینکه فعالیت‌های سیاسی و انقلابی، بخشی از زندگی ایشان را شکل داده بود امّا بر فعالیت علمی متمرکز بودند. از جمله کارهای آن مرحوم، مطالعات حدیثی گسترده و متمرکز است. جالب این که این مطالعات محدود به منابع حدیثی شیعه نبود بلکه شامل منابع فراوانی از احادیث اهل سنّت نیز می‌شد. در حقیقت ایشان هنگامی که منظومه فکری خود را با عقاید و معارف شیعی مستحکم کردند به سراغ مطالعه منابع سنّی رفته و از گزاره‌های موجود در آن نیز بهره بردند. می‌توان اینگونه گفت که «تفکّر تقریب» به شکل واقعی و عملی در فعالیت علمی ایشان وجود داشت.

ایکنا- از جمله خدمات مهم آیت‌الله ری‌شهری کتاب میزان‌الحکمه و مؤسسه دارالحدیث است. این دو خدمت، چگونه شکل گرفت؟

آن مرحوم، میزان الحکمه را که نتیجه مطالعات و تفکّرات حدیثی شان بود، پیش از انقلاب اسلامی آماده کردند و با تشویق مرحوم شهید مطهری پس از انقلاب آن را به چاپ رساندند.

فعالیت حدیثی ایشان پس از میزان الحکمة، گسترش یافت. یکی از ویژگی‌های علمی آن عالم پرتلاش، «متن‌خوانی حجیم احادیث» بود. در بسیاری از کتاب‌های حدیثی موجود در کتابخانه موسوعه‌نگاری دارالحدیث، تاریخ پایان مطالعه کتاب و مکان آن به خطّ ایشان، موجود است. جالب این است که آن مرحوم گاهی در پرواز یا در ماشین یا در مسافرت و ... نیز به مطالعه و فعالیت علمی اشتغال داشتند و این را از امضای پایان مطالعه کتاب‌ها می‌توان دریافت. برخی از این کتاب‌ها شامل مجلّدات متعدّد است ولی ایشان، همه آن را خط به خط می‌خواندند.

در اواخر دهه شصت، آیت الله ری شهری، مرکز تحقیقات دارالحدیث را با حمایت مرحوم امام خمینی (قدّس سرّه) و مرحوم آیت الله مشکینی (رحمة الله علیه) تاسیس کردند. این مرکز در اوایل دهه هفتاد شمسی با حمایت رهبر معظم انقلاب اسلامی (حفظه الله) تبدیل به مؤسسه دارالحدیث شد و فعالیت آن گسترش بیشتری یافت. سال ۱۳۸۴ شمسی مصادف بود با گسترش فزون تر فعالیت های موسسه دارالحدیث با افتتاح پژوهشگاه و دانشگاه در قم. البته پیشتر، دانشکده حدیث در شهر ری افتتاح شده و مشغول فعالیت بود ولی از زمان افتتاح ساختمان جدید دارالحدیث در قم، دانشگاه و پژوهشگاه به صورتی نوین و گسترده فعالیت خویش را ادامه دادند.

ایشان تا زمان رحلت به طور مستمر مجموعه دارالحدیث را مدیریت می‌کردند و هیچگاه در کار، سستی از خود نشان ندادند. جدّیت آن مرحوم در مدیریت کار و علاقه برای به نتیجه رساندن امور، مستمر بود.

ایکنا - آیا آن مرحوم نوآوری و روش خاصی برای احیای سنت معصومان(ع) داشتند یا اینکه کار ایشان، بازتنظیم روایات بود؟

کار ایشان صرفا بازتنظیم روایات نبود. ایشان ویژگی های مهم شخصیتی و مدیریتی داشتند که در کار، خود را نشان داد. هرچند آیت الله ری شهری ویژگی‌های مهمّی از حیث مدیریت، جدّیت، اخلاص و برخی از صفات نیک دیگر داشتند ولی آنچه که خوب است در این مصاحبه به آن بپردازم، نوآوری ایشان در عرصه حدیث بود.

اگر به سالهای پیش از انقلاب اسلامی و نیز دهه شصت مراجعه کنیم، می‌بینیم که چیزی به عنوان علوم حدیث شیعی، تقریبا ناشناخته است. فضای علوم حدیث و گزاره‌های آن، در اختیار اهل سنّت بود. آنها از جهت تعداد و نیز امکانات، بسیار بیشتر از شیعه بوده و بسیاری از حکومت‌هایشان، پشتیبانشان بودند. ولی در ایران، حکومت‌های شاهنشاهی قاجار و پهلوی، معمولا در برابر عالمان قرار گرفته بودند و فعالیت‌های علمی علما به صورت غیر رسمی و گاهی به شکل پنهانی انجام می شد. این فشارها موجب شد تا حدیث و علوم حدیث شیعه نیز مظلوم بماند. وقتی به انتشارات حدیثی شیعه در پیش از انقلاب اسلامی مراجعه می‌کنیم، می‌بینیم که وضعیت مناسبی ندارد. زیرا کارها نه از حیث تعداد قابل توجّه است و نه معمولا از حیث عمق و کیفیت. بله، کارهای خوبی نیز با پشتیبانی وجوهات مردمی انجام شده ولی تعداد آن انگشت شمار است.

انقلاب اسلامی، موجب شد تا حکومت ایران نیز همانند حکومت‌های سنّی، پشتیبان عالمان خویش شود. این پشتیبانی زمینه ای را برای حرکتهای بزرگ فراهم کرد. در حقیقت، این یکی از صدقات جاریه حرکت بزرگ امام خمینی (رحمة الله علیه) بود. فقهای شیعه همواره «زمان‌شناس» و «فرصت‌ساز» بوده‌اند. هنگامی که مرحوم امام، این فرصت را ایجاد کردند، عالمان دیگر از هم‌نسلهای ایشان و نیز شاگردانشان، از این فرصت بهره بردند و برخی از آنها در دانش‌های مختلف، پیشران شدند.

مرحوم آیت الله ری‌شهری را باید عالمی «زمان‌شناس» دانست که افزون بر بهره‌گیری از فرصت‌های ایجادشده، خود نیز فرصت‌های جدیدی را برای دیگران فراهم کردند. در دهه شصت، هنگامی که سخن از علوم حدیث گفته می‌شود، کتاب‌های ابن حجر عسقلانی، سیوطی و سایر عالمان سنّی، مطرح می‌گردد. حتّی معدود نگاشته‌های شیعه در این دهه، کاملا متاثر از گزاره‌های اهل سنّت است.

ایکنا - پس می‌توان گفت ایشان در کنار انقلاب بزرگ اسلامی یک انقلاب کوچکتری که درواقع فرزند انقلاب بزرگ اسلامی است، در عرصه حدیث به وجود آوردند؟

بله. آیت الله ری شهری با درک درست شرایط و نیازها و فرصت‌های زمانه، کاری بزرگ را بنیان‌گذاری کردند. آن مرحوم را باید یک فرد انقلابی دانست. امّا منظورم از «انقلابی» حضور در عرصه های سیاسی انقلاب اسلامی نیست. بله، ایشان از شاگردان انقلابی مرحوم امام بوده و به معنای رایج، «انقلابی» بودند. امّا ایشان به معنای دیگری هم انقلابی بودند و آن، ایجاد یک حرکت انقلابی در حدیث شیعه بود.

می توان گفت آیت الله محمّد محمدی ری شهری، صاحب یک حرکت انقلابی بزرگ در حدیث و علوم حدیث شیعه است. چرا میگویم: «حرکت انقلابی»؟ زیرا هنگامی که از یک نوآوری سخن می گوییم می توانیم آن را با نوآوری های دیگر بسنجیم و به آن درجه و رتبه بدهیم. ولی آیا شما می توانید نوآوری مرحوم امام را با نوآوری های دیگر بسنجید؟ خیر. زیرا وقتی نوآوری از حدّی فراتر می‌رود، دیگر نمی توان به آن درجه و رتبه داد بلکه باید واژه را تغییر داد چون اساسا مفهوم دیگری ایجاد شده و آن، انقلاب است. کار مرحوم امام نسبت به اعتراضات نوآورانه برخی از عالمان بزرگ در مثلا بست نشینی حرم حضرت عبد العظیم علیه السلام و یا برخورد مرحوم بافقی با رضا شاه، اینگونه است. این حرکتهای مخلصانه، حرکتی نوآورانه و بزرگ بود ولی کار امام، یک انقلاب بود. در فضای حدیث شیعه کتابها و مقالات نگاشته شده در این سده اخیر را می توان حرکتهای نوآورانه خوبی دانست که مخلصانه و ماجور است ان شاء الله؛ ولی حرکت آیت الله ری شهری، یک حرکت انقلابی بود. چرا؟ چون نوآوری آن بیش از حدّ معمول نوآوری های دیگر بوده و تاثیر آن عمومی و فراگیر بود.

ایشان یک تحوّل بنیادین در نگاهها و زیرساختهای فکری مرتبط با حدیث ایجاد کردند؛ رشدی نسبتا سریع و عمیق را در فضای علوم و معارف حدیث موجب شدند؛ عده قابل توجهی را با خود همراه کرده و تربیت کردند و ریل گذاری جدیدی انجام دادند.

حرکت مرحوم آیت الله ری شهری، در طول چند دهه، یک حرکت انقلابی در حدیث شیعه ایجاد کرد. به تعبیر دیگر ذیل انقلاب اسلامی بزرگ امام، حرکت های انقلابی دیگری نیز در عرصه های مختلف شکل گرفت که یکی از آنها حرکت انقلابی آیت الله ری شهری در عرصه حدیث بود.

ایکنا - طبیعتا هر انقلابی دارای محور‌های اصلی شاخص است. به نظر شما محور‌های اصلی این نوآوری آیت‌الله ری‌شهری در عرصه حدیث چه چیزی می‌تواند باشد؟

ایشان با تفکری بلندمدّت دو کار عمده را ساماندهی کردند که می توان از آن، به دو محور حرکت انقلابی یاد کرد:

یکی تنظیم جدید و موضوعی کردن احادیث شیعه متناسب با نیازهای روز در سطح بسیار گسترده؛ آن هم با روشی که طی آن احادیث اهل سنّت نیز ذیل احادیث شیعه مورد استفاده قرار گرفت. در واقع ایشان مضامین مشترک شیعه و سنّی را استخراج کردند و نشان دادند که در چه اموری و چه موضوعاتی و حتّی در چه مسائلی، اشتراک داریم و در چه چیزهایی افتراق داریم. با این روش، روشن شد که بیشتر معارف ما مشترک است. همچنین در این روش تطبیقی، قوّت متنی و محتوایی احادیث شیعه به راحتی نشان داده شد چراکه وقتی متون در کنار هم قرار گرفته، تفاوت‌های متنی خود را نشان می دهد. احادیث شیعه از حیث بلاغت، رسایی محتوا و کمی آسیب‌های متنی در رتبه ای بسیار بالاتر از احادیث اهل سنّت قرار دارد. این تفاوت‌ها به روشنی در روشی که آیت الله ری شهری برگزیدند خود را نشان می‌دهد.

پس این تصور که وی صرفا به یک جمع‌آوری ساده از احادیث پرداخته‌اند درست نیست؟

بله، ممکن است تصور شود که ایشان احادیث را جمع کرده و با دسته بندی ساده چاپ می کردند، همین. در حالی که اینگونه نیست. آثار ایشان در یک فرایند علمی نسبتا طولانی و دقیق، تولید می شد. موضوع شناسی، تطبیق موضوع امروزین با ابواب حدیثی، جست و جو برای یافتن احادیث مناسب، دسته بندی و عنوان دهی احادیث، تطبیق احادیث شیعه و سنی و اعتبارسنجی اجمالی احادیث، بخشی از فعالیتهایی بود که در روش ایشان وجود داشت و در دارالحدیث انجام می شد. هر یک از این امور، خود، جزئیات و مراحل مختلفی داشت. در واقع یک حدیث تا به مرحله چاپ برسد حدود ۲۰ مرحله علمی را طی می کرد.

نتیجه این حرکت بزرگ، احیای حدیث شیعه، بازتنظیم حدیث شیعه، تطبیق حدیث شیعه باحدیث اهل سنّـت، نشان دادن اشتراکات و افتراقات حدیث شیعه و اهل سنّت، حرکت در مسیر تقریب علمی شیعه و سنّی در عین نشان دادن برتری علمی شیعه در عرصه حدیث بود.

ایکنا - یکی از محور‌های اصلی انقلاب حدیثی ایشان را بیان کردید، ظاهرا نظر شما این است که محور‌های مهم دیگر هم وجود دارد لطفا اگر چنین چیزی مد نظر شما است بفرمایید؟

محور دیگر این حرکت انقلابی، تولید علوم حدیثی بر پایه گزاره های شیعی بود. سوگمندانه علوم حدیث در عصر حاضر عمدتا گزاره های برگرفته و یا متاثر از فضای حدیثی اهل سنّت بود. وقتی به دهه شصت و اندک کتابهای نگاشته شده در آن زمان نگاه کنیم این تاثیرپذیری را به وضوح می بینیم. اما مرحوم آیت الله ری شهری اعتقاد داشتند که علوم حدیث نیز باید بر پایه حدیث شیعه باشد. از این رو این فعالیت در دانشگاه قرآن و حدیث و نیز در پژوهشگاه قرآن و حدیث، دنبال شد و نشان داده شد که گزاره‌های علم الحدیثی شیعه، بسیار قوی و قابل اتکاست. ایشان نشان دادند که شیعه، یک منظومه علم الحدیثی مستقل دارد و در این زمینه هیچ نیازی به علم الحدیث اهل سنت ندارد هرچند از قوت‌های آن بهره می‌گیرد.

محصول این محور از انقلاب حدیثی، تولید کتابهای متعدد در شاخه های مختلف علم الحدیث شیعی است. حتی در این مسیر نشان داده شد که شیعه دارای دانش‌هایی در علم الحدیث است که اهل سنت در آن هیچ تولید مستقلی ندارند. مثلا اعتبارسنجی منابع حدیثی و ملاک‌های آن، دانشی کاملا بومی در شیعه است که اهل سنّت در آن، هیچ تولید مستقلی ندارند اما این دانش در دارالحدیث تولید شد. نکته مهم در این تولیدات آن است که کاملا بر پایه داده‌های عالمان پیشین شیعه است. در واقع، عالمان شیعی گزاره های پراکنده فراوانی را در عرصه‌های مختلف علم الحدیثی تبیین کرده بودند ولی اینها به شکل یک دانش در نیامده بود. در دارالحدیث این گزاره ها بازیابی شده و با تبیین جدید، تفصیل و تکمیل و تنظیم مجدد عرضه شد. به تعبیر دیگر، این تولیدات در عین اینکه نوین هستند، مدافع تاریخ حدیث شیعه و تلاش‌های عالمان نیز هستند.

ایکنا - آیا ایشان با مطالعات گسترده‌ای که در علوم و معارف حدیث داشتند وارد عرصه تولید دانش‌های دیگر هم شدند؟

بله. مرحوم آیت الله ری شهری وارد عرصه تولید دانشهای معرفتی نوین بر پایه حدیث شیعه نیز شدند. روان شناسی اسلامی، برای نخستین بار در دارالحدیث بنیان گذاری شد و داده های آن از احادیث، استخراج شد. هم اکنون در این زمینه تولیدات مختلفی که محصول فعالیت پژوهشگران دارالحدیث است وجود دارد. در حوزه کلام، تفسیر و اخلاق نیز تولیدات فراوانی بر پایه احادیث، وجود دارد که همگی محصول ریل گذاری آیت الله ری شهری و برنامه ریزی و مدیریت ایشان است.

بله بلکه فراتر از این است. محصولات حرکت انقلابی مرحوم آیت الله ری شهری، محدود به کتابها و دانشها نیست بلکه تربیت کارشناسان مختلف در رشته های گوناگون حدیثی، احیای تفکر حدیثی شیعه در جامعه علمی، ایجاد احساس نیاز نسبت به حدیث در جامعه عمومی مخاطبان، برخی از این دستاوردهاست.

نتایج این تلاشها هنوز ادامه دارد و تا سالیانی نیز ادامه خواهد داشت ان شاء الله. آن مرحوم حقّ بزرگی به گردن ما دارند. راه حدیث پژوهی را به ما نشان دادند و زمینه را برای مطالعه و پژوهش و رشد و کارمان فراهم کردند. یاد نیک ایشان همواره همراه ماست.

ایکنا - بنده نوشته‌ای را به قلم شما مطالعه کردم که در آن به معرفی آیت‌الله ری‌شهری پرداخته بودید. در پایان ضمن تشکر، اگر نکته‌ای وجود دارد به عنوان سخن پایانی بفرمایید؟

بنده هم از شما تشکر می‌کنم که این فرصت را در اختیار قرار دادید. بله اوایل سال ۱۴۰۱ نگاشته‌ای را با عنوان «آیت‌الله ری‌شهری‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌، بزرگ‌خادم حدیث شیعه» در شماره ۱۶ مجلّه «دانش‌ها و آموزه‌های قرآن و حدیث» منتشر کردم که علاقه‌مندان می‌توانند برای مطالعه مراجعه فرمایند. در آنجا سعی کردم به طور خلاصه، ابعاد شخصیتی، مدیریتی و فعالیت‌های مرحوم حاج آقا ری‌شهری را تبیین کنم.

از خداوند متعال، علوّ درجات آن عالم پرتلاش را مسألت می‌کنم و از شما که برای معرّفی این محدّث و عالم بزرگ شیعه قدم بر می‌دارید، قدردانی می‌کنم.

گفت‌وگو از رضا عطایی