دانشنامه امام حسین(ع) ، کار را برای اهل فن آسان کرده است

محمدحسین رجبی دوانی، استاد دانشگاه امام حسین(ع)، ۱۹ مردادماه در نشست «نقد و بررسی مقتل جامع سیدالشهداء(ع) و دانشنامه امام حسین(ع)» که به صورت مجازی برگزار شد، گفت:

اندکی بعد از شهادت امام حسین(ع) با وجود حاکمیت تبهکار اموی و خفقان شدید، برخی از علاقه‌مندان به اهل بیت(ع) و شیعیان دست به قلم برده و عمق جنایتی را که رخ داد، از گزند حوادث و محوشدن در تاریخ نجات دادند؛ قدیمی‌ترین مقتل منسوب به اصبغ بن نباته اشجعی از صحابه امیرمؤمنان(ع) است که ظاهراً امامت امام حسین(ع) را هم درک کرده، اما برخی محققان می‌گویند این اثر از فرزند او هست؛ این اثر در حوادث تاریخی از بین رفته است، اما در اختیار برخی افراد بوده که از آن نام برده‌اند.

به برکت انقلاب شاهدیم که دو اثر جدید یعنی دانشنامه امام حسین(ع) و مقتل جامع سیدالشهداء(ع) پدید آمده است که کار را برای اهل فن و علاقه‌مندان به تاریخ اسلام آسان کرده است. این دو اثر با پالایش منابع و آوردن مطالب از منابع معتبر مجموعه مفیدی را در اختیار ما گذاشته‌اند. کتاب دانشنامه امام حسین(ع)، در ۱۴ جلد تدوین شده و همه آیات نازل شده مرتبط با امام حسین(ع) و روایات مرتبط با امام(ع) را آورده‌اند
رجبی دوانی بیان کرد: همچنین جابربن یزید جعفی از صحابه امام باقر(ع) مقتلی داشته است که از آن در تاریخ، یاد شده است و بعد از آن مقتل‌نویسی‌های مستمری رخ داده است؛ یکی از علما اخیراً به اینجانب خبر داد که در هندوستان و در کتابخانه‌های قدیمی مسلمانان، مقتل خطی منسوب به جابر را دیده‌ است.

وی اضافه کرد: این آثار در دوره بنی امیه به خاطر سختگیری نسبت به شیعه، باقی نماند، اما مطالب مطرح شده در این مقاتل به افراد دیگر منتقل شده و دیگران از آن استفاده کردند؛ در دوره بنی عباس هم قاعدتاً انتظاری برای برطرف شدن فضای خفقان وجود ندارد. به عنوان نمونه متوکل عباسی بعد از اینکه منع زیارت به مرقد امام حسین(ع) نادیده گرفته شد، بارگاه مطهر امام حسین(ع) را تخریب کرد. بعد از اینکه قدرت عباسی‌ها به تدریج روز به زوال رفت، مورخان به واقعه جانسوز کربلا در خلال تاریخ‌نگاری عمومی پرداختند که بسیاری از اینها باقی است. اخبار ابوحنیفه دینوری، کتاب الفتوح و مروج الذهب و تاریخ طبری در این دوره نوشته شد که طبری در بین بقیه مفصل‌تر به وقایع پرداخته است.

استاد دانشگاه امام حسین(ع) اضافه کرد: مقتل ابی‌مخنف هم اثری دقیق و ارزنده بوده که اصل آن از بین رفته، اما چون در اختیار طبری و شیخ مفید بوده، بسیاری از مطالب او توسط آنها نقل شده است؛ در دولت آل بویه، برای اولین بار علمای شیعه از تقیه بیرون آمدند و به عنوان نمونه، مفید، «الارشاد» را نوشت و در جلد دوم بخش مفصلی را به کربلا اختصاص داد که منبع اصلی او مقتل ابی‌مخنف بود. بعد از سقوط آل بویه که دولت‌های خشن غیرشیعی روی کار آمدند، نتوانستند بر ضد مقتل‌نگاری موضع بگیرند، لذا شیخ عبدالجلیل رازی کتابی در مورد عزاداری شیعه و مناسک شیعه نوشت و تحت تعقیب هم واقع نشد. در دوره حاکمیت خوارزمشاهی و ایل‌خوانان مجددا مقاتلی نوشته شده که مقتل خوارزمی که سنی هم بود، از جمله آن است؛ در دوره مغول هم «احزان» حلی و «لهوف» ابن طاووس نوشته شد.

رواج تحریفات در دوره قاجار و صفویه

وی افزود: وقتی دولت صفویه روی کار آمد، افرادی برای ایجاد شور بیشتر و گریستن مردم مطالبی را جعل و وارد مقاتل کردند که روش غلطی بود، هرچند اگر با نیت خیر هم بیان شده باشد. در عصر قاجار به خصوص تکایا و دستجات و شبیه‌خوانی خیلی رواج یافت و کتبی نوشته شد که عنوان «بکاء» داشت و هدفشان گریاندن بود، لذا تحریفات زیادی وارد کردند؛ متأسفانه این کتب تکثیر شد و در دست مردم قرار گرفت و بعد که چاپ پیشرفته آمد، این آثار چاپ شد و حتی بعد از انقلاب هم این کتب رواج یافت و متأسفانه در منابر برای مردم بیان شد.

رجبی دوانی گفت: البته به برکت انقلاب شاهدیم که دو اثر جدید یعنی دانشنامه امام حسین(ع) و مقتل جامع سیدالشهداء(ع) پدید آمده است که کار را برای اهل فن و علاقه‌مندان به تاریخ اسلام آسان کرده است. این دو اثر با پالایش منابع و آوردن مطالب از منابع معتبر مجموعه مفیدی را در اختیار ما گذاشته‌اند. کتاب دانشنامه امام حسین(ع)، در ۱۴ جلد تدوین شده و همه آیات نازل شده مرتبط با امام حسین(ع) و روایات مرتبط با امام(ع) را آورده‌اند و برخی مطالب هم حاشیه‌ای و فرعی است. بخش اول این کتاب زندگی امام حسین(ع) معرفی وضعیت زندگی حضرت و روز و ماه و سال تولد و ... است. اینکه امام چند همسر و فرزند داشتند. در پایان این بخش بحثی را در مورد اینکه آیا امام دختری به نام رقیه داشته‌اند یا خیر آورده‌اند.

وی افزود: بخش دوم کتاب، فضیلت‌های اخلاقی و علم و تقوای امام از طریق روایات بیان شده است که برخی مشترک با امام حسن(ع) و بخشی تفکیک شده است؛ بخش سوم کتاب، نصوص وارد بر امامت حضرت است و روایات فراوانی ذکر شده است؛ بخش چهارم، امام را از رحلت پیامبر(ص) تا شهادت حضرت علی(ع) مورد بحث قرار داده و به مسائلی مانند نقش امام(ع) در دوره خلافت پدر و در دوره غصب خلافت اشاره دارد.

رجبی دوانی گفت: بخش پنجم کتاب هم به مباحث سال ۴۰ تا اوایل سال ۶۱ پرداخته است؛ بخش ششم هم به اخبار پیرامون شهادت امام(ع) از لسان پیامبر(ص) و حضرت زهرا(س) و ... اشاره دارد؛ بخش دیگر کتاب از مدینه تا کربلاست که به اعزام مسلم و دعوت کوفیان و حرکت از مکه و شهادت مسلم و هانی و ... را مورد بحث قرار داده است. بخش دیگر کتاب به امام حسین(ع) در کربلا پرداخته است، یعنی از روز دوم محرم تا عاشورا که شهادت امام و عزیزانشان رخ می‌دهد.

وی افزود: بخش دیگر کتاب وقایع پس از شهادت است. در این بخش غارت خیمه و حمل رأس مقدس به کوفه و شام تا بازگشت به مدینه است؛ بازتاب شهادت امام(ع) در عالم اسلام و فرجام عاملان شهادت امام(ع)، گریه و اهمیت آن و مراثی عربی و فارسی درباره امام، فضیلت زیارت و سیر ساختن و بازسازی مرقد مطهر و حکمت‌های اعتقادی، اخلاقی و عملی در وجود مقدس امام(ع) در بخش‌های دیگر بیان شده است.

وی بیان کرد: از ویژگی‌های این اثر، شناسایی معتبر و استناد به آن است و بخش قابل توجهی از کتاب به ارزیابی منابع اشاره دارد. معرفی کتب ضعیف و غیرمعتبر هم از دیگر ویژگی‌های این اثر است و نمونه‌هایی از تحریفات را اعلام کرده است. البته عمده این منابع مرتبط با دوره صفویه و قاجاریه است.

رجبی دوانی اظهار کرد: حُسن دیگر کتاب، این است که فردی که قصد تحقیق درباره قیام امام حسین(ع) دارد و می‌خواهد اشعار و مراثی و مسائل جانبی مرتبط با قیام را بداند، می‌تواند به صورت یکجا به این کتاب مراجعه کند و نیازی به رجوع به منابع پراکنده و مختلف ندارد؛ حسن دیگر کتاب این است که چون اصل کتاب، عربی بوده است، متن عربی در سمت راست و ترجمه آن در سمت چپ آورده شده است. همچنین بیان تحلیل‌هایی درباره حادثه کربلا از دیگر محاسن اثر است که از جمله تحلیل چرایی نکشتن ابن زیاد از سوی مسلم در خانه هانی است. کتاب علاوه بر تحلیل در پاره‌ای از موارد هم، نتیجه‌گیری کرده است که از جمله علل و عوامل خیانت کوفیان به امام حسین(ع) است.

ابهام در برخی مسائل تاریخی

رجبی دوانی با بیان اینکه دارابودن نقشه‌های رنگی و ارزشمند از دیگر محاسن این اثر است، اظهار کرد: ایرادی که می‌توان نسبت به کتاب بیان کرد، این است که برخی مطالب از نظر افتاده است؛ مثلاً مطلبی در منابع معتبر وجود داشته که حاشیه‌ای هم پیرامون آن بوده، اما این حواشی حذف شده است؛ همچنین در برخی حوادث، نظرات مختلف را آورده است، اما مطلب را مبهم رها کرده است؛ مثلا در بحث بود یا نبود حضرت رقیه(س) نظر شهید مطهری و دیگران را آورده، ولی جواب نداده است که رقیه(س) بالاخره وجود دارند یا خیر یا در بحث حضور مسلم در خانه هانی، نقل‌های معتبر را ذکر کرده، ولی در انتها مبهم رها کرده و می‌گویند بیشتر این نقل‌ها ساختگی است که این سخن، فنی نیست، زیرا وقتی نقلی از منابع معتبر ذکر شد، نمی‌توانیم به راحتی بگوییم این مطلب، ساختگی است. بنابراین در برخی تحلیل‌ها ایراد وجود دارد.

نقد و قوت مقتل سیدالشهداء(ع)

وی با اشاره به مقتل جامع سیدالشهداء(ع)، با بیان اینکه این کتاب در دو جلد قطور است و جلد اول، ۴ بخش دارد، افزود: بخش اول مباحث مقدماتی مانند سیل مقتل‌نگاری از آغاز تا اخیر است، شهادت امام حسین(ع) در سخنان انبیاء و ائمه(ع) هم ذکر شده است؛ ریشه‌یابی قیام، فلسفه قیام از دیگر مطالب است؛ بخش دوم وارد بحث مقدماتی عاشورا و موضوع‌گیری امام در ماجرای ولیعهدی یزید و برخورد با معاویه و ... شده است؛ بخش سوم به شروع نهضت از مکه و ادامه ماجرا می‌پردازد و بخش چهارم هم به قیام امام تا شهادت و دفن شهدا اختصاص دارد؛ از ورود امام(ع) در روز دوم محرم تا عاشورا پرداخته است.

استاد دانشگاه امام حسین(ع) بیان کرد: جلد دوم هم به حوادث بعد از عاشورا و ماجرای اسراء و بازگشت به مدینه و اقدامات حضرت زینب(س) و حضرت سجاد(ع) و پیامدهای گوناگون عاشورا مانند باران خون و پیامدهای سیاسی و اجتماعی قیام امام(ع) پرداخته است؛ پاسخ و پرسش‌های عاشورایی و زندگینامه اصحاب امام(ع) هم از دیگر بخش‌های این اثر است. این کتاب هم ارزشمند از جهت اتقان و کار علمی همانند دانشنامه است و به همت آیت‌الله مصباح یزدی و زیر نظر آقای پیشوایی نوشته شد.

وی تصریح کرد: در این کتاب نیز منابع غیرمعتبر ذکر شده است، اما مثل دانشنامه متن عربی را نیاورده است و به صورت داستانی بیان شده است. در پاورقی سندها را ذکر کرده که این هم از محاسن اثر است. از محاسن دیگر آن آمار و ارقام واقعه کربلاست یعنی تعداد شهدا، تعداد لشکر دشمن و اینکه چند نفر از دشمنان کشته شدند، تعداد اسراء و ... مثلا در اینکه اسراء ۸۴ نفر بودند و این درست نیست ذکرشده است.

وی افزود: فلسفه اربعین و اهمیت آن از مباحثی است که مطرح شده، اما نظر روشنی داده نشده است. همچنین در مورد وجود حضرت رقیه(س) هم نتیجه روشنی بیان نشده است؛ البته در مجموع این دو اثر، اگر در اختیار مداحان و سخنرانان قرار بگیرد، کفایت می‌کند. البته خلاصه این دو اثر هم جداگانه چاپ شده است.

رجبی دوانی در خصوص بود یا نبود حضرت رقیه(س)، گفت: دلایل متقنی برای وجود رقیه(س) نداریم، اما شواهد بر وجودشان بیشتر از دلایلی است که برای عدم وجود ایشان ذکر می‌شود، مثلا شهید مطهری با استناد به ارشاد شیخ مفید آورده است که امام(ع)، ۴ پسر و دو دختر داشت و دخترانش فاطمه و سکینه بودند و این رأی را پذیرفته است و به کسانی که برای رقیه(س) گریه می‌کنند، حمله کرده است؛ بنده به ایشان نقد دارم، زیرا اگر تنها منبع ارشاد بود، حرف ایشان درست، ولی شیخ مفید مورخ و نسب‌شناس نبود. نسب‌شناسان گفته‌اند که امام حسین(ع) سه یا ۴ دختر داشته است که اسم آن مهم نیست، متخصصان فن گفته‌اند امام غیر از فاطمه و سکینه یک یا دو دختر دیگر داشته است.

وی در مورد ماجرای خرابه شام هم اظهار کرد: می‌گویند چون این داستان در منابع قرن هفتم به بعد آمده است و معتبر نیست. عمادالدین طبری که این ماجرا را در کتابش آورده، به منابع مهمی دسترسی داشته است که آنها از بین رفته است. او سند منبعش را نیز ذکر کرده، ولی کتاب منبع در دسترس نیست؛ بنابراین اگر نمی‌توانیم بگوییم صددرصد وجود داشته است، ولی شواهد بیشتر مؤید بر وجود آن است. در مورد حضرت علی اصغر(ع) هم تردیدی نیست که اباعبدالله(ع) طفل خردسالی داشته است، ولی اینکه شش ماهه یا بیشتر باشند، اقوال متعددی داریم، هرچند که شیرخواره بودن ایشان نیز قطعی است.