نهج الذکر

در این کتاب، افزون بر تبیین مسائل کلی مربوط به یاد خدا، مطالبی درباره ده عنوان از بارزترین مصادیق «ذکر» در قرآن و احادیث اهل بیت(ع)، به تفصیل و با نظمی نوین، با دسترسی آسان و درآمدها و تحلیل هایی کارآمد، ارائه شده است. این اذکار عبارت اند از: یاد کردن و فراموش کردن خدا، بسلمه، تسبیح، تحمید، تهلیل، تکبیر، حَوقَله و استثنا، استعاذه، استغفار و صلوات بر پیامبر(ص) و اهل بیت ایشان.

همه روایات مربوط به هر موضوع، از منابع گوناگون شیعه و اهل سنت، استخراج و کامل ترین، موثق ترین و کهن ترین آنها گزینش شده است. از دعاها نیز، جز در مواردى اندک، تنها از مواردی که مستند به پیامبر(ص) و اهل بیت(ع) هستند، بهره گرفته شده است.

از آوردن روایات تکرارى بجز در مواردى که نکته مهمّى در تفاوت واژه ها و اصطلاحات نهفته بوده، یا متن حدیث در منابع شیعه و اهل سنّت تفاوت داشته، و متن حدیث، بیش از یک سطر نبوده و مربوط به دو باب بوده، پرهیز شده است.

هدف از «درآمد»هایى که براى فصل هاى کتاب، نوشته شده یا توضیحات و استنتاج هایى که در ادامه احادیث آمده اند، ارائه چشم اندازی کلى از احادیث آن بخش یا آن فصل است.

برگزیده هفتمین دوره جایزه کتاب فصل جمهوری اسلامی، پاییز ۱۳۸۷ ش.

گزیده ها و ترجمه ها:

نهج الذکر، محمّد محمّدی ری شهری، قم: دارالحدیث، چاپ دوم، ۱۳۸۹ ش، وزیری، ۲ ج، عربی؛

منتخب نهج الذکر، محمّد محمّدی ری شهری، قم: دار الحدیث، چاپ چهارم، ۱۳۹۴ه‍ . ش، وزیری، ۶۴۰ ص، عربی ـ فارسی؛

منتخب نهج الذکر، محمّد محمّدی ری شهری، قم: دار الحدیث، چاپ اوّل، ۱۳۸۷ه‍ . ش، وزیری، ۳۶۸ ص، عربی؛

Revolusi zikir، ترجمه منتخب نهج الذکر، محمّد محمّدی ری شهری، ترجمه: محمّد الکاف، جاکارتا: تاپاک سونان، چاپ اوّل، رقعی، ۲۳۸ ص، اندونزیایی.

پيش گفتار نهج الذکر

ياد خدا ، رمز خودسازى و سازندگى و صعود به قلّه كمالات انسانى است . ياد خدا ، بهترين سرمايه تأمين سعادت فردى و اجتماعى ، مادّى و معنوى ، و دنيا و آخرت است و در يك جمله : ياد خدا ، ياد خويش است و فراموشى او ، فراموشى خود! براى بهره بردارى از اين سرمايه عظيم ، آگاهى نسبت به ارزش و اهمّيت آن ، و شناخت روش ها ، آداب ، آفات و آثار آن از منظر قرآن و احاديث ، لازم و ضرورى است .

براى تأمين شناخت هاى بايسته در اين باره ، تلاش هاى ارزنده و فراوانى صورت گرفته است ؛ امّا همان گونه كه در مقدّمه كتاب نهج الدعاء بيان شد ، با عنايت به نياز روزافزون تشنگان معارف اسلام ناب ، بويژه مراكز پژوهشى و پژوهشگران علوم اسلامى ، ميدان براى تلاش بيشتر و ارائه مجموعه هايى كاربردى تر ، باز است .

نهج الذكر ، حركتى نوين در جهت رسيدن به اين آرمان بلند است كه با نظمى نوين و سهل الوصول و درآمدها و تحليل هايى كارآمد ، در ده بخش ، در خدمت فرهيختگان و تشنگان معارف زلال اسلامى قرار مى گيرد .

در اين كتاب ، افزون بر تبيين مسائل كلّى مربوط به ياد خدا ، در باره ده عنوان از بارزترين مصاديق ذكر در قرآن و احاديث اهل بيت عليهم السلام به تفصيل مطالبى ارائه مى گردد . اين اذكار ، عبارت اند از : «بَسمَله» ، «تسبيح» ، «تحميد» ، «تهليل» ، «تكبير» ، «حَوقَله» ، «استثناء» ، «استعاذه» ، «استغفار» و «صلوات» بر پيامبر صلى الله عليه و آله و اهل بيت ايشان .

روش تدوين كتاب

روش ما در بررسى و كاوش و مستندسازى مباحث در اين مجموعه ، متّكى به عناصر زير است :

1 . از ديدگاه ما ، احاديثى كه از خاندان پيامبر صلى الله عليه و آله روايت شده اند ، در واقع ، حديث پيامبر خدايند ، همان گونه كه امام رضا عليه السلام فرمود :

إنّا عَنِ اللّهِ و عَن رَسولِهِ نُحَدِّثُ . [1]

ما از طرف خدا و پيامبر او سخن مى گوييم .

و نيز امام صادق عليه السلام فرمود :

حَديثى حَديثُ أبي ، و حَديثُ أبى حَديثُ جَدّى ، و حَديثُ جَدّى حَديثُ الحُسَينِ ، و حَديثُ الحُسَينِ عليه السلام حَديثُ الحَسَنِ عليه السلام ، و حَديثُ الحَسَنِ حَديثُ أميرِ المُؤمِنينَ عليه السلام ، و حَديثُ أميرِ المُؤمِنينَ حَديثُ رَسولِ اللّهِ صلى الله عليه و آله ، و حَديثُ رَسولِ اللّهِ قَولُ اللّهِ عز و جل . [2]

سخن من ، سخن پدرم است و سخن پدرم ، سخن جدّم است و سخن جدّم ، سخن حسين است و سخن حسين ، سخن حسن است و سخن حسن ، سخن امير مؤمنان و سخن امير مؤمنان ، سخن پيامبر خداست و سخن پيامبر خدا ، سخن خداوند متعال است .

به همين دليل ، در اين كتاب ، از همه احاديثِ روايت شده از پيامبر صلى الله عليه و آله و خاندان او ، يكسان بهره گرفته شده است .

2 . كوشيده ايم تا در حدّ توان ، همه روايات مربوط به هر موضوع را از منابع گوناگونِ شيعه و اهل سنّت ، به طور مستقيم ، استخراج و گردآورى كنيم و با بهره گيرى از نرم افزارهاى رايانه اى ، آنها را روى برگه هاى مخصوص ، تنظيم نماييم تا زمينه گزينش كامل ترين ، موثّق ترين و كهن ترينِ آنها فراهم آيد . در مورد استفاده از دعاها نيز جز در مواردى اندك ، تنها از ادعيه اى كه مستند به پيامبر صلى الله عليه و آله و اهل بيت عليهم السلام هستند ، بهره گرفته ايم .

3 . سعى كرده ايم از آوردن روايات تكرارى پرهيز نماييم ، جز در اين موارد :

الف ـ آن جا كه نكته مهمّى در تفاوت واژه ها و اصطلاحات ، نهفته بوده است ؛

ب ـ در مواردى كه متن حديث ، در متون شيعه و اهل سنّت ، تفاوت داشته است ؛

ج ـ آن جا كه متن حديث ، بيش از يك سطر نبوده و مربوط به دو باب بوده است .

4 . در مواردى كه متن هاى رسيده از پيامبر خدا و امامان عليهم السلام ، متعدّد بوده اند ، حديث پيامبر صلى الله عليه و آله در متن ، و نشانى روايات ائمّه عليهم السلام با ذكر عنوان و منبع ، در پانوشت مى آيد ، مگر آن كه حديث آنان ، نكته تازه اى داشته باشد كه در اين صورت ، آن حديث نيز در متن ، آورده مى شود .

5 . در هر موضوع ، پس از ذكر آيات مربوط به آن ، روايات پيشوايان ، به ترتيب زمانى (از پيامبر خدا تا امام مهدى عليه السلام ) آورده مى شوند ، مگر آن كه روايتى در تفسير آياتِ ياد شده باشد (كه در اين صورت ، پيش از روايات ديگر مى آيد) ، يا آن كه تناسب موضوعى روايات ، ترتيب ديگرى را ايجاب كند .

6 . در آغاز هر روايت ، تنها نام پيامبر صلى الله عليه و آله يا امامى را آورده ايم كه حديث از او نقل شده است ، مگر آن كه راوى ، فعل آنان را نقل كرده باشد ، يا سؤال و جوابى در ميان باشد و يا راوى ، سخنى را در متن حديث آورده باشد كه كلام پيامبر صلى الله عليه و آله يا آن امام نيست .

7 . به دليل تعدّد نام ها و لقب هاى پيامبر صلى الله عليه و آله و امامان عليهم السلام ، نام واحدى را براى هر يك از آنان برگزيده ايم كه به صورت ثابت ، در اوّلِ روايت مى آيد و بر شخص مورد نظر ، دلالت مى كند .

8 . در پانوشت ها ، منابع احاديث ، به ترتيب معتبرترينِ آنها تنظيم شده اند ؛ ليكن گاه به دليلى كه بر محقّقان پوشيده نيست (از جمله : پرهيز از تكرار ، اختلاف منابع يا راوى و يا شخصى كه از او روايت شده) ، اين ترتيب را پس از نخستين منبع ، مراعات نكرده ايم .

9 . هر گاه دسترسى به منابع اوّليه ممكن باشد ، حديث مستقيما از آنها نقل مى شود . آن گاه ، نشانىِ بحار الأنوار (در احاديث شيعه) و كنز العمّال (در احاديث اهل سنّت) به عنوان دو منبع اساسى و جامع حديث شيعه و اهل سنّت ، افزوده مى شود .

10 . پس از ذكر منابع ، گاه با نشانه «ر. ك : » ، به منابع ديگر ارجاع داده مى شود؛ چرا كه در مواردى متن ارجاعى ، با متن نقل شده تفاوت بسيار دارد؛ ولى در عين حال ، با متن اصلى و موضوع بحث ، مرتبط است .

11 . ارجاع به ابواب ديگر اين كتاب ، به جهت تناسب و اشتراك محتوايى ميان احاديث آنهاست .

12 . هدف از «درآمد»هايى كه براى فصل هاى كتاب ، نوشته شده يا توضيحات و استنتاج هايى كه در پىِ احاديث آمده است ، ارائه چشم انداز كلّى روايات آن بخش يا آن فصل است . گاه هم به توضيح و تبيين برخى از مفاهيم دشوار و پيچيده احاديث ، پرداخته شده است .

13 . مهم ترين نكته در اين شيوه ، كوشش در حدّ توان براى تأييد اطمينان آور صدور احاديث هر باب از معصوم است كه به كمك قرائن عقلى و نقلى براى اثبات محتواى احاديث ، صورت پذيرفته است .

14 . يكى از آداب مهمّ نقل حديث، چگونگى نسبت دادن آن به پيامبر صلى الله عليه و آله و اهل بيت عليهم السلام است. كلينى در الكافى از امام على عليه السلام روايت كرده است :

إذا حَدَّثتُم بِحَديثٍ فَأَسنِدوهُ إلَى الَّذى حَدَّثَكُم ؛ فَإِن كانَ حَقّا فَلَكُم و إن كانَ كَذِبا فَعَلَيهِ . [3]

هنگامى كه حديثى را نقل مى كنيد ، آن را به كسى نسبت دهيد كه كه آن را روايت نموده ، كه اگر درست باشد ، به سود شماست و اگر دروغ باشد ، بر عهده راوى است .

بنا بر اين ، براى رعايت احتياط ، توصيه اكيد داريم كه كسانى كه مى خواهند از اين كتاب يا ساير كتب روايى ، حديثى براى ديگران نقل كنند ، آن را مستقيما به پيامبر صلى الله عليه و آله و اهل بيت عليهم السلام نسبت ندهند ؛ بلكه حديث را از طريق منبعى كه آن را روايت كرده است ، به آنان منسوب نمايند . براى نمونه ، نگويند : «پيامبر صلى الله عليه و آله چنين فرمود» يا : «امام عليه السلام چنين فرمود» ؛ بلكه بگويند : «فلان كتاب، از پيامبر صلى الله عليه و آله چنين روايت كرده است» و يا بگويند : «از پيامبر صلى الله عليه و آله چنين روايت شده است» .

سپاس و تقدير

خداوند منّان را سپاس گزارم كه به ما توفيق تدوين اين مجموعه نورانى و روشنگر را عنايت فرمود و از همه همكاران عزيز و بزرگوارم در «پژوهشكده علوم و معارف حديث» كه در گردآورى ، تدوين ، ارزيابى ، تصحيح ، ويرايش و نشر آن مساعدت كرده اند ، صميمانه تشكّر مى كنم ، بويژه از فضلاى ارجمند ، آقايان رسول افقى ـ كه اين كتاب با تلاش ايشان به ثمر رسيد ـ و احسان سرخه اى ـ كه در تهيّه بخشى از متون اوّليه آن ، همكارى داشت ـ و از خداوند مهربان ، پاداشى درخور فضل حضرتش براى آنان ، مسئلت دارم .

رَبَّنا! تَقَبَّل مِنّا ؛ إنَّكَ أنتَ العَزيزُ الحَكيمُ .

وَ اجعَل لِسانَنا بِذِكرِكَ لَهِجا وقُلوبَنا بِحُبِّكَ مُتَيَّما .

محمّدى رى شهرى

هشتم مرداد 1385

چهارم رجب 1427