دانش نامه احادیث پزشکی

کتاب، شامل احادیثی است که از زبان پیامبر(ص) و امامان معصوم: درباره طب و طبابت، بیماری های جسمانی و راه درمان آنها و نیز لزوم رعایت آداب ظاهری مربوط به بدن، بیان شده است.

در این مجموعه، تلاش شده تا احادیثی مورد توجّه قرار بگیرند که از بلاغت، صحّت و فراگیری ویژه ای برخوردار باشند؛ هر چند به مصادر ضعیفی استناد شده باشند. مجموعه مطالب و گزارش های حدیثی، در پنج بخش و در فصل های متعدّد سامان یافته است:

بخش اوّل، درباره طبابت است. در این بخش، مطالب و احادیثی درباره طبابت از نظر اسلام، آداب و احکام طبابت و دستورهای طبّی آمده است.

بخش دوم، با عنوان «بیماری»، شامل تعریف، گونه ها، پیامدها و نیز وظایف بیمار و آداب عیادت اوست.

بخش سوم، در بردارنده مطالب مربوط به اندام هاست که شامل قلب، مغز و اعصاب، چشم، گوش، دهان و دندان، دستگاه تنفس، پوست، خون، استخوان، مو، ناخن و آلت تناسلی می شود.

بخش چهارم، درباره نقش خوردن و آشامیدن در سلامت و بیماری است. در این بخش، گزارش هایی درباره سیری و گرسنگی، آداب خوردن و نوشیدن و آداب خوردن گوشت آمده است.

بخش پنجم، که از همه بخش ها گسترده تر است، احادیثی را درباره مداوا با انواع خوراکی ها و داروهای گیاهی با ذکر نام و خاصیت آنها در شصت فصل گزارش می کند.

ترجمه ها:

دانش نامه احادیث پزشکی، محمّد محمّدی ری شهری، قم: دارالحدیث، چاپ نوزدهم، ۱۳۹۴ ش، وزیری، ۶۷۲ ص، فارسی؛

موسوعة الأحادیث الطبیّة، محمّد محمّدی ری شهری، قم: دار الحدیث، چاپ چهارم، ۱۳۹۳ ش، وزیری، ۷۷۲ ص، عربی.

نرم افزار دانش نامه احادیث پزشکی نیز در اختیار علاقه مندان قرار گرفته است.

پیشگفتار کتاب

...

مراحل تحقيق و تدوين

براى اطّلاع پژوهشگران از تلاش هايى كه براى تهيه دانش نامه احاديث طبّى انجام يافته ، به سير جمع آورى ، تحقيق و تدوين آن از آغاز تا انجام ، اشاره اى كوتاه مى شود .

1 . نقطه آغاز

جمع آورى احاديث طبّى از متون دينى ، با هدفى كه شرح آن گذشت ، از احاديث درباره دستگاه هاى مختلف بدن آغاز شد ، بدين ترتيب كه طرح جمع آورى اين احاديث ، براساس تقسيم بندى فيزيولوژيك بدن ، توسط فاضل گرامى جناب آقاى احمد سعادتفر تهيه شد و به وسيله يكى از فضلاى همكار در دارالحديث ، جناب آقاى مرتضى خوش نصيب ، احاديث مربوط از طريق كليدْ واژه هاى اصلى و مرتبط ، جمع آورى گرديد.

2 . تنظيم ابتدايى

پس از جمع آورى احاديث و مرتبط ساختن آنها با طرح اوّليه توسط آقاى سعادتفر، تنظيم اوّليه روايات بخش سوم ، توسط اين جانب انجام شد . در ادامه كار به اين نتيجه رسيدم كه آنچه جمع آورى شد ، براى تحقّق اهداف مورد نظر كافى نيست و براى اين منظور ، لازم است احاديثى كه بيانگر ديدگاه هاى پيشوايان اسلام درباره علم پزشكى ، آداب آن ، رهنمودهاى پزشكى ، بيمارى و حكمت هاى آن ، وظايف بيمار ، پرستارى ، عيادت بيمار و خواصّ درمانى غذاها و گياه ها وارد شده است ، به اين مجموعه افزوده شود . بخشى از موارد مورد نياز را از منابع تهيه شده در دارالحديث ، خود انتخاب كردم و بخش ديگرى ، توسط يكى ديگر از فضلاى همكار در دارالحديث ، جناب آقاى محمّد تقى سبحانى نيا انجام گرفت.

شايان ذكر است كه مسئوليت ارزيابى و انتخاب احاديث ، عنوان دهى و سازماندهى آنها به صورت كتاب ، با نگارنده اين سطور بوده است .

3 . ارجاع به منابع (مصدريابى)

پس از تنظيم ابتدايى دانش نامه و رفع نسبى نواقص آن ، جهت ارجاع به منابع و تخريج احاديث ، به قسمت مربوط تحويل گرديد . در اين مرحله ، از طريق برنامه هاى نرم افزارى جستجوهاى لازم انجام شد و نشانى مصادر يافت شده ، بر اساس ميزان اعتبار آنها تنظيم گرديد و اگر متن قوى ترى يافت شد ، جايگزين متن اصلى گرديد .

در زمينه ثبت احاديث ، نكته هاى زير مورد توجّه بوده است :

الف ـ روايات تكرار شده در منابع مختلف ، حذف شده است ، مگر در موارد ذيل :

1 . وجود داشتن نكته مهمّى در متن حديث؛

2 . تفاوت لفظى در متون نقل شده از طريق شيعه و سنّى .

3 . تكرار در چند باب مختلف ، مشروط به اين كه روايت ، طولانى نباشد .

در غير از اين موارد ، نشانى روايت هايى كه در منابع مختلف تكرار شده ، طبق آيين نامه در پاورقى حديث اخذ شده ، افزوده مى شود.

ب ـ اگر دستيابى به منابع اوّليه مقدور باشد ، حديث از آنها نقل مى شود؛ وگرنه ، از منابع واسطه نقل مى شود .

ج ـ با توّجه به اين كه بحارالأنوار از جوامع روايى شيعه و كنزالعمّال از جوامع روايى اهل سنت به شمار مى رود ، لذا نشانى آن دو براى سهولت مراجعه خوانندگان در پايان نشانى ها ذكر مى شود.

د ـ پس از ذكر مصادر حديث در پاورقى ، گاه با تعبير «همچنين ، ر.ك : » ارجاعاتى به برخى منابع داده مى شود . قابل توجّه است كه در اين گونه موارد ، متن مورد ارجاع ، گاه با متن كتاب ، تفاوت فاحش دارد . در عين حال ، ملاحظه آن براى محقّق ، سودمند است .

4 . نقد متن و تنظيم نهايى

پس از تخريج مصادر و حروفچينى ابتدايى ، متن كتاب توسط يكى ديگر از فضلاى همكار در دارالحديث ، جناب آقاى رسول افقى ، مورد بازبينى و نقد قرار گرفت و همراه با پيشنهادهايى به اين جانب ارائه گرديد . با عنايت به پيشنهادهاى ارائه شده ، مجددا متن كتاب ، توسط نگارنده مورد بازبينى و دقت قرار گرفت و اصلاحات لازم از نظر شكل و محتوا در آن انجام شد .

5 . تهيه مدخل ها و تحليل هاى مورد نياز

پس از انجام مراحل ياد شده ، آخرين مرحله تدوين دانش نامه احاديث طبّى ، يعنى تهيّه مدخل و تحليل ها و توضيحات مورد نياز ، توسط نگارنده انجام شد و با عنايت به نكات جديدى كه به هنگام تهيه تحليل ها به نظر رسيد ، ضمن افزوده شدن برخى از ابواب و عناوين جديد ، چينش قبلى در بخشى از كتاب ، تغيير كرد .

6 . چگونگى نگارش احاديث

مهم ترين نكاتى كه در نگارش احاديث لحاظ شده ، از اين قرار است :

الف ـ متن انتخابى در صورت امكان ، جامع ترين ، استوارترين و معتبرترينِ متون است.

ب ـ از نگاه ما احاديث رسيده از اهل بيت عليهم السلام ، در واقع ، حديث رسول خداست . در تصريح به اين مطلب ، امام رضا عليه السلام مى فرمايد :

إنّا عَنِ اللّهِ وعَن رَسولِهِ نُحَدِّثُ . [1]

ما (اهل بيت) ، از خدا و پيامبرش حديث مى كنيم .

نيز امام صادق عليهماالسلام مى فرمايد :

حَديثي حَديثُ أبي ، وحَديثُ أبي حَديثُ جَدّي ، وحَديثُ جَدّي حَديثُ الحُسَينِ ، وحَديثُ الحُسَينِ عليه السلام حَديثُ الحَسَنِ عليه السلام ، وحَديثُ الحَسَنِ حَديثُ أميرِ المُؤمِنينَ عليهم السلام ، وحَديثُ أميرِ المُؤمِنينَ حَديثُ رَسولِ اللّهِ صلى الله عليه و آله ، وحَديثُ رَسولِ اللّهِ قَولُ اللّهِ عزوجل .

حديث من حديث [2] پدرم ، و حديث پدرم حديث جدّم ، و حديث جدّم حديث حسين ، و حديث حسين ، حديث حسن ، و حديث حسن ، حديث اميرمؤمنان ، و حديث اميرمؤمنان ، حديث پيامبر خدا ، و حديث پيامبر خدا ، سخن خداست .

از اين رو ، كلمه «حديث» در عنوان كتاب ، اين معنا را مى رساند كه همه احاديث پيامبر صلى الله عليه و آله و خاندان پاك او مورد استفاده و استناد كتاب ، قرار گرفته است .

ج ـ احاديث پيامبر اسلام و اهل بيت آن حضرت تا امام مهدى(عج) ، به ترتيب تاريخى ثبت مى شوند . البته ممكن است گاه هماهنگى چند روايت در مضمون ، موجب گردد كه اين ترتيب ، رعايت نشود .

د ـ اگر حديثى هم از پيامبر صلى الله عليه و آله و هم از اهل بيت عليهم السلام روايت شده باشد ، آنچه از پيامبر خدا نقل شده در متن قرار مى گيرد و به روايت ديگر در پاورقى اشاره مى گردد.

ه ـ احاديث با نام پيامبر صلى الله عليه و آله و اهل بيت عليهم السلام آغاز مى شود ، مگر آن كه متن روايت ، مقتضى ذكر نام راوى باشد كه در اين صورت ، نام كتابى كه حديث از آن نقل شده ، در آغاز مى آيد .

و ـ پيامبر خدا و اهل بيت آن بزرگوار ، اسما و القاب متعدّدى دارند كه در نقل مطالب ، يكى از آنها انتخاب شده است .

ز ـ پس از ذكر پيامبر خدا با جمله « صلى الله عليه و آله » و پس از ذكر اهل بيت آن حضرت با جمله « عليه السلام » و پس از ذكر فاطمه زهرا با جمله « عليهاالسلام » ، نسبت به آنان اداى احترام مى شود ، هر چند در منبع اصلى با الفاظ ديگرى از آنان تكريم شده باشد .

7 . اقدام هاى بعدى

ويرايش ، شرح لغات ، مقابله و تصحيح ، اعراب گذارى و ترجمه مدخل ها و تحليل ها ، اقدامات جنبى مهم ديگرى است كه توسط كارشناسان خبره ، انجام شده ، كتاب ، آماده انتشار مى گردد. [3] در پايان ، از همه فضلا و محقّقان دارالحديث كه در ساماندهى اين مجموعه نفيس ، به طور مستقيم يا غير مستقيم ، سهيم بوده اند ، بويژه برادران فاضل و عزيز آقايان: مرتضى خوش نصيب ، محمّدتقى سبحانى نيا و رسول افقى ، صميمانه سپاسگزارم . همچنين از فاضل گرامى آقاى احمد سعادتفر ـ كه در تهيّه بخش سوم اين مجموعه با دارالحديث همكارى داشتند ـ و نيز از استاد ارجمند جناب آقاى مهدى مهريزى ـ كه يادداشت هاى خود را در زمينه احاديث طبّى در اختيار اين جانب قرار دادند ـ و آقاى دكتر حسين صابرى ، مترجم گران قدر اين دانش نامه ، قدردانى و تشكّر مى نمايم و از خداوند متعال براى همه آنان ، پاداشى درخور فضل و كرامت خود ، مسئلت دارم .

رَبَّنا تَقَبَّل مِنّا إنَّكَ أنتَ السَّميعُ العَليمُ .

محمّدى رى شهرى

12 فروردين 1382

28 محرّم 1424

1 آوريل 2003