292 - درس تفسیر قرآن سوره مبارکه بقره

ادامه جلسه تفسیر سوره بقره، تببین آیه «ذَلِكَ الْكِتَابُ لاَ رَيْبَ فِيهِ هُدًى لِّلْمُتَّقِينَ:
اين است كتابى كه در [حقانيت] آن هيچ ترديدى نيست [و] مايه هدايت تقواپيشگان است». (بقره،۲) :
برای تبیین این آیه نورانی و پاسخ به این سوال که چرا هدایت قرآن اختصاص به اهل تقوا دارد، مقدمه‌ای بیان شده که خلاصه آن چنین است: تقوا معنا شد و مراتب تقوا از زاویه‌های گوناگون بیان شده و به تقوای عقلی، اعتقادی، اخلاقی و تقوا در نیت و عمل تقسیم گردید که هر کدام از این‌ها هم مراتبی دارند.
حالا اگر کسی از انواع تقوا برخوردار شد و به قله تقوا رسید، در این‌جا تقوای مجسم کلمه تقواست. کلمه تقوا دو معنا دارد که یکی توحید است و «کلمه التقوا» یعنی پیامبر و معصومین‌ که پیروان راستین اویند که با توحید ملازم هستند و یک معنایش هم این است که خود انسان در بالاترین مراتب تقوا به کلمه تقوا تبدیل می‌شود.
در روایت از رسول خدا(ص)، نقل شده است که ما و اهل بیت(ع) کلمه تقوا هستیم و این یعنی توحید مجسم هستیم. یا در زیارت حضرت امیر می‌خوانیم «اشهد انک کلمه تقوا» یعنی من گواهی می دهم که تو کلمه تقوا هستی و این یعنی در قله تقوا قرار گرفته‌ای و توحید مجسمی هستی. در زیارت امام حسین(ع) و بسیاری از امامان نیز این فراز را می‌بینیم.
آیاتی که در آنها قرآن به عنوان هادی توصیف شده است، دو دسته‌اند، :
یک دسته تصریح می‌کنند که قرآن کتاب هدایت برای همه مردم است. ما در آیه «شَهْرُ رَمَضَانَ الَّذِيَ أُنزِلَ فِيهِ الْقُرْآنُ هُدًى لِّلنَّاسِ وَبَيِّنَاتٍ مِّنَ الْهُدَى وَالْفُرْقَانِ...: ماه رمضان [همان ماه] است كه در آن قرآن فرو فرستاده شده است [كتابى ] كه مردم را راهبر و [متضمن] دلايل آشكار هدايت و [ميزان] تشخيص حق از باطل است»(بقره، ۱۸۵) می‌خوانیم که قرآن هدایت برای همه مردم توصیف شده است و اختصاص به شخص خاصی ندارد.
دسته دوم آیاتی است مثل همین آیه مورد بحث ما که هدایت قرآن را ویژه افراد خاصی کرده است. در این آیه هدایت قرآن به افراد خاصی اختصاص دارد یا مثلا در آیه ۲ و ۳ سوره لقمان «تِلْكَ آيَاتُ الْكِتَابِ الْحَكِيمِ* هُدًى وَرَحْمَةً لِّلْمُحْسِنِينَ: اين است آيات كتاب حكمت‏ آموز*[كه] براى نيكوكاران رهنمود و رحمتى است» می‌گوید هدایت ویژه محسنین است یا در آیه ۹۷ سوره بقره هدایت را مختص مومنان عنوان داشته است.
«قُلْ مَن كَانَ عَدُوًّا لِّجِبْرِيلَ فَإِنَّهُ نَزَّلَهُ عَلَى قَلْبِكَ بِإِذْنِ اللّهِ مُصَدِّقًا لِّمَا بَيْنَ يَدَيْهِ وَهُدًى وَبُشْرَى لِلْمُؤْمِنِينَ: بگو كسى كه دشمن جبرئيل است [در واقع دشمن خداست] چرا كه او به فرمان خدا قرآن را بر قلبت نازل كرده است در حالى كه مؤيد [كتابهاى آسمانى] پيش از آن و هدايت و بشارتى براى مؤمنان است» و می‌بینیم که هدایت به متقین، محسنین و مومنین اختصاص داده شده است.
آیا قرآن غیرمتقین، غیر محسنین و غیر مومنین و مسلمین را هدایت نمی‌کند؟
جمع میان این دو دسته آیه چگونه ممکن است؟ این آیات نشان می‌دهند که قرآن یک هدایت عام دارد و یک هدایت خاص و خلاصه جواب این سوال این است که قرآن کتاب هدایت است برای همه مردم ولی مومنین، محسنین و متقین از هدایت این کتاب بهره‌مند می‌شوند، یعنی قرآن همه را هدایت می کند، اما یک عده‌ای قبول می‌کنند و سپاسگزارند و عده‌ای قبول نمی‌کنند و ناسپاس هستند.
«إِنَّا هَدَيْنَاهُ السَّبِيلَ إِمَّا شَاكِرًا وَإِمَّا كَفُورًا: ما راه را به او نشان داديم خواه شاكر باشد و پذيرا گردد يا ناسپاس». (انسان، ۳)
مومنین، متقین و مسلمین کسانی هستند که هدایت قرآن را قبول می‌کنند. قرآن سفره‌اش را برای همه باز کرده است، اما اگر کسی نیامد سر سفره بنشیند دیگر تقصیر قرآن نیست.
میزان بهره‌برداری از قرآن چیست؟:
اگر کسی هدایت قرآن را پذیرفت چه اتفاقی در زندگی‌اش می‌افتد؟ و اگر نپذیرفت چه چیزی را از دست می‌دهد؟ قرآن در آیه ۸۲ سوره اسرا به این سوال پاسخ داده است که «وَنُنَزِّلُ مِنَ الْقُرْآنِ مَا هُوَ شِفَاء وَرَحْمَةٌ لِّلْمُؤْمِنِينَ وَلاَ يَزِيدُ الظَّالِمِينَ إَلاَّ خَسَارًا: و ما آنچه را براى مؤمنان مايه درمان و رحمت است از قرآن نازل مى‏ كنيم و[لى] ستمگران را جز زيان نمى‏ افزايد». پذیرش قرآن بیماری‌های جانی و اخلاقی را درمان می‌کند و فرد را به سعادت می‌رساند و نپذیرفتن هدایت قرآن ظلم به خود است.

مهم‌ترین نکته در تبیین این آیه بهره‌مندی از هدایت قرآن به میزان برخورداری انسان از تقواست، هر چه انسان از تقوای بیشتری برخوردار باشد از هدایت قرآن بهره‌مند می‌شود. پایین ترین درجه تقوا، تقوای عقلانی بود و بالاترین درجه تقوا در نیت و عمل بود و اگر انسان از پایین‌ترین درجه تقوا برخوردار باشد و عقل خود را به کار بگیرد، وارد اولین مرتبه دین شده و مسلمان می‌شود. اگر کسی تقوای عقلانی را رعایت کند و هر چه عقل می‌گوید گوش دهد و به خوبی و بدی‌های عقلی عمل کند، مسلمان می‌شود، زیرا اسلام چیزی جز حق نیست. تفسیر دقیق این آیه با توجه به توضیحاتی که داده شد این است که این قرآن انسان‌های با تقوا را هر قدر تقوا داشته باشند، هدایت می‌کند حتی اگر مسلمان نباشی اما حرف عقل را گوش دهی هم، قرآن تو را هدایت می‌کند.