چهار معنای «الکتاب» در قرآن

به گزارش خبرگزاری بین‌المللی قرآن(ایکنا)، آیت‌الله محمد محمدی ری‌شهری ذیل تفسیر آیه «ذَلِكَ الْكِتَابُ لاَ رَيْبَ فیه..: اين است كتابى كه در [حقانيت] آن هيچ ترديدى نيست...»(۲/ بقره) گفت: واژه و لغت «الکتاب» به چه معناست؟ واژه‌شناسان و لغت‌شناسان کهن، اصل و گوهر معنای کتاب را متصل کردن چیزی به چیز دیگر تعریف کرده‌اند؛ پس «کتب» به معنای پیوند زدن چیزی به چیز دیگر است.

وی در ادامه گفت: نوشتن در جامعه عرب مترادف کتاب است؛ به این دلیل که در نوشتن حروف به هم متصل می‌شوند. اما «الکتاب» در قرآن چندبار تکرار شده است در قرآن کریم واژه‌های برگرفته شده از ماده کتب در ۶۱ سوره و در ۲۷۹ آیه و ۳۱۹ بار در قالب‌های گوناگون به ‌کار رفته است.

این مفسر قرآن افزود: یکی از معانی کتاب «نامه» است. خداوند می‌فرماید: «قَالَتْ يَا أَيُّهَا المَلَأُ إِنِّي أُلْقِيَ إِلَيَّ كِتَابٌ كَرِيمٌ : [ملكه سبا] گفت اى سران [كشور] نامه‏‌اى ارجمند براى من آمده است» (نمل/ ۲۹) این آیه دلالت بر داستان حضرت سلیمان و ملکه سبا دارد که در اینجا کتاب در معنای نامه بکار گرفته شده است. دومین معنای کتاب «جایگاه ثبت عقاید، اخلاق و اعمال انسان است» خداوند می‌فرماید: «وَكُلَّ إِنسَانٍ أَلْزَمْنَاهُ طَآئِرَهُ فِي عُنُقِهِ وَنُخْرِجُ لَهُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ كِتَابًا يَلْقَاهُ مَنشُورًا: و كارنامه هر انسانى را به گردن او بسته‏‌ايم و روز قيامت براى او نامه‏‌اى كه آن را گشاده مى‏‌بيند بيرون مى‏‌آوريم» (۱۳/ الاسراء). نام دیگر این جایگاه، لوح محفوظ است در آنجا خداوند آنچه در نظام هستی وجود دارد را ثبت می‌کند؛ و می‌فرماید: «هر کاری که بشر می‌کند ما شاهد آن هستیم؛ همه در معرض خداوند هستند و هیچ‌ چیز از علم خدا مخفی نسیت؛ و همه امور هستی در کتاب مبینی ثبت شده‌اند».

ری‌شهری اظهار کرد: سومین معنای کتاب، «کتاب‌های مقدس انبیای الهی» است «كَانَ النَّاسُ أُمَّةً وَاحِدَةً فَبَعَثَ اللّهُ النَّبِيِّينَ مُبَشِّرِينَ وَمُنذِرِينَ وَأَنزَلَ مَعَهُمُ الْكِتَابَ بِالْحَقِّ لِيَحْكُمَ بَيْنَ النَّاسِ فِيمَا اخْتَلَفُواْ فِيهِ وَمَا اخْتَلَفَ فِيهِ إِلاَّ الَّذِينَ أُوتُوهُ مِن بَعْدِ مَا جَاءتْهُمُ الْبَيِّنَاتُ بَغْيًا بَيْنَهُمْ فَهَدَى اللّهُ الَّذِينَ آمَنُواْ لِمَا اخْتَلَفُواْ فِيهِ مِنَ الْحَقِّ بِإِذْنِهِ وَاللّهُ يَهْدِي مَن يَشَاءُ إِلَى صِرَاطٍ مُّسْتَقِيمٍ: مردم امتى يگانه بودند پس خداوند پيامبران را نويدآور و بيم‏‌دهنده برانگيخت و با آنان كتاب [خود] را بحق فرو فرستاد تا ميان مردم در آنچه با هم اختلاف داشتند داورى كند و جز كسانى كه [كتاب] به آنان داده شد پس از آنكه دلايل روشن براى آنان آمد به خاطر ستم [و حسدى] كه ميانشان بود [هيچ كس] در آن اختلاف نكرد پس خداوند آنان را كه ايمان آورده بودند به توفيق خويش به حقيقت آنچه كه در آن اختلاف داشتند هدايت كرد و خدا هر كه را بخواهد به راه راست هدايت مى‏‌كند» (بقره/۲۱۳). چهارمین معنای کتاب در قرآن، «ازدواج کردن با زنی که هنوز در عده است». پس کتاب در قرآن به معنای «عده» نیز به کار گرفته شده است.

تولیت آستان عبدالعظیم حسنی گفت: در ادامه واژه «ریب» را معنا می‌کنم و مجموع این آیه را در جلسه آینده تفسیر خواهم کرد. ریب، در قرآن به معنی شک همراه با ترس، تهمت و اضطراب روانی و شکی است که ریشه در تهمت داشته باشد. کلمه ریب، در قرآن ساختارهای گوناگونی دارد و ۳۶ مرتبه در ساختارهای مختلف به کار گرفته شده است.

این مفسر قرآن افزود: در قرآن کریم، به شکی ریب گفته می‌شود که ریشه در بدگمانی، تهمت و اضطراب روانی داشته باشد «إِنَّمَا يَسْتَأْذِنُكَ الَّذِينَ لاَ يُؤْمِنُونَ بِاللّهِ وَالْيَوْمِ الآخِرِ وَارْتَابَتْ قُلُوبُهُمْ فَهُمْ فِي رَيْبِهِمْ يَتَرَدَّدُونَ: تنها كسانى از تو اجازه مى‏‌خواهند [به جهاد نروند] كه به خدا و روز بازپسين ايمان ندارند و دلهايشان به شک افتاده و در شک خود سرگردانند» (توبه/ ۴۵). شیخ طوسی در تفسیر ریب می‌گوید: «شخصی که اضطراب دارد و شک می‌کند». به هر حال ریب در قرآن کریم، به شکی اطلاق می‌شود که ریشه در اضطراب، بدگمانی و تهمت دارد.

وی در ادامه گفت: اما چرا انسان‌ها دچار ریب و بدگمانی می‌شوند؟ چرا انسان‌ها دچار بدگمانی نسبت به پیامبران می‌شوند؟ مبدأ ریب و اضطراب روانی و در نهایت شک و تردید بر حقایق غیبی و انکار آن از کجا ناشی می‌شود؟ در روایات فراوانی تاکید شده است اگر انسان به قلب خود مراجعه کند متوجه می‌شود «خیر» و «شر» به چه معناست. چرا که کارهای بد در دل، اضطراب به وجود می‌آورند ولی اگر به دیگران خدمت کنیم در دل احساس آرامش می‌کنیم. پس آدمی باید آنچه در دل او باعث اضطراب می‌شود را رها کند و کاری انجام بدهد که وجدان او را آرام می‌کند.