حكمت نامه پيامبر اعظم صلى الله عليه و آله ، ثمره تلاشى نو در جهت توسعه فرهنگ قرآن و حديث و دومين [1] اثرِ به انجام رسيده در اين پژوهشكده است كه به بركت سال پيامبر اعظم صلى الله عليه و آله [2] و به منظور آشنايى هر چه بيشتر جهانيان و بويژه پژوهشگران با چهره ملكوتىِ خاتم پيامبران ، تقديم مى گردد .

اين حكمت نامه ، سخنان حكيمانه آن بزرگ ترين حكيم الهى را كه منابع معتبر اسلامى گزارش كرده اند ، در كنار آياتى كه خداوند متعال بر قلب مقدّسش فرود آورده ، با نظمى دل نشين و سهل الوصول ، در زمينه هاى : معرفت شناسى ، جهان شناسى ، انسان شناسى ، اعتقادات ، اجتماعيّات ، تربيت ، سياست ، اقتصاد و بهداشت ، ارائه مى كند .

اين حكمت نامه ، افزون بر تبيين راه هاى تكامل و كاميابى مادّى و معنوى انسان ، سند روشنى است بر نبوّت خاتم انبيا ؛ زيرا سخنانى در اين سطح و با اين عمق ، بدون ارتباط با مبدأ وحى ، از كسى كه حتى يك روز به مدرسه نرفته و يك ساعتْ استاد نديده ، عقلاً امكان پذير نيست .

به سخن ديگر ، هر انسان آگاه و منصفى اين حكمت نامه را بخواند و بداند كه گوينده آن ، اُمّى و درس نخوانده است ، ترديدى در ارتباط او با مبدأ وحى نخواهد كرد و به تعبير دقيق قرآن كريم :

«وَ يَرَى الَّذِينَ أُوتُواْ الْعِلْمَ الَّذِى أُنزِلَ إِلَيْكَ مِن رَّبِّكَ هُوَ الْحَقَّ وَ يَهْدِى إِلَى صِرَ طِ الْعَزِيزِ الْحَمِيدِ . [3] و كسانى كه از دانشْ بهره يافته اند ، مى دانند آنچه از جانب پروردگارت به سوى تو نازل شده ، حق است و به راه آن عزيزِ ستوده [صفات] ، راهبرى مى كند» .

گفتنى است كه آيه «وَ مَا يَنطِقُ عَنِ الْهَوَى * إِنْ هُوَ إِلَا وَحْىٌ يُوحَى» [4] به همه رهنمودهاى پيامبر صلى الله عليه و آله اعتبارِ وحيانى مى بخشد ، و بدين سان ، همه حكمت هاى نبوى ، مشمول عبارت «ما أُنزِلَ إِلَيْكَ» در آيه قبل مى شوند كه آشنايى اهل علم و آگاهى با آنها ، ايمان به صحت آنها و صداقت پيامبر خدا را به همراه دارد .

نكاتى درباره اين كتاب

1 . متن اين حكمت نامه ، برگرفته از ميزان الحكمة و ساير دانش نامه هايى است كه تاكنون توسّط پژوهشكده علوم و معارف حديث ، تأليف و ترجمه شده اند . [5] از اين رو ، در ميان موضوعات مطرح در اين كتاب ، آن دسته از عناوين كه كار تحقيق آنها در اين پژوهشكده به پايان رسيده است ، از ديگر عناوين ـ كه تنها از ميزان الحكمة اخذ گرديده اند ـ ، كامل ترند .

2 . با عنايت به نكته ياد شده ، ترجمه حكمت نامه پيامبر اعظم صلى الله عليه و آله نيز برگرفته از كتاب هاى مورد اشاره است . بنا بر اين ، همه محقّقان و مترجمان اين كتاب ها ، در تأليف ، تحقيق و ترجمه اثر حاضر نيز سهيم اند .

3 . به اعتقاد ما ، احاديث روايت شده از اهل بيت پيامبر خدا نيز احاديث پيامبر صلى الله عليه و آله اند ، چنان كه از امام صادق عليه السلام نقل شده است كه فرمود :

حَديثى حَديثُ أبى ، وحَديثُ أبى حَديثُ جَدّى ، وحَديثُ جَدّى حَديثُ الحُسَينِ ، وحَديثُ الحُسَينِ حَديثُ الحَسَنِ ، وحَديثُ الحَسَنِ حَديثُ أميرِالمُؤمِنين عليهم السلام ، وحَديثُ أميرِ المُؤمِنينَ حَديثُ رَسولِ اللّهِ صلى الله عليه و آله ، وَحَديثُ رَسولِ اللّهِ قَولُ اللّهِ عز و جل . [6] حديث من ، حديث پدرم و حديث پدرم ، حديث جدّم و حديث جدّم ، حديث حسين و حديث حسين ، حديث حسن و حديث حسن ، حديث امير مؤمنان و حديث امير مؤمنان ، حديث پيامبر خدا و حديث پيامبر خدا ، حديث خداوند عز و جلاست .

ليكن در اين مجموعه ، تنها احاديثى ذكر مى شوند كه در منابع حديثى ، مستند به شخص پيامبر صلى الله عليه و آله باشند ، تا كتاب ، براى همه مذاهب اسلامى ، بيشتر قابل بهره بردارى باشد .

4 . حكمت نامه پيامبر اعظم صلى الله عليه و آله ، در بسيارى موارد ، براى آشنايى پژوهشگران با فهم دقيق سخنان آن بزرگوار (و به اصطلاح : «فقه الحديث») ، توضيح ، تحليل و جمع بندى هايى ارائه مى نمايد [7] كه اميدواريم سودمند افتد .

5 . يكى از آداب مهمّ نقل حديث، چگونگى نسبت دادن آن به پيامبر صلى الله عليه و آله و اهل بيت عليهم السلام است . كلينى رحمه الله از امام على عليه السلام روايت كرده است كه :

إذا حَدَّثتُم بِحَديثٍ فَأسنِدوهُ إلَى الَّذى حَدَّثَكُم ؛ فَإِن كانَ حَقّا فَلَكُم و إِن كانَ كَذِبا فَعَلَيهِ . [8] هنگامى كه حديثى را نقل مى كنيد ، آن را به كسى كه آن را روايت نموده ، نسبت دهيد ، كه اگر درست باشد ، به سود شماست و اگر دروغ باشد ، به زيان راوى است .

بنا بر اين ، براى رعايت احتياط ، توصيه اكيد داريم كه كسانى كه مى خواهند از اين كتاب يا ساير كتب روايى ، حديثى نقل كنند ، آن را مستقيما به پيامبر صلى الله عليه و آله و اهل بيت عليهم السلام نسبت ندهند ؛ بلكه حديث را از طريق منبعى كه آن را روايت كرده است ، به آنان منسوب نمايند . براى نمونه ، نگويند : «پيامبر صلى الله عليه و آله چنين فرمود» يا : «امام عليه السلام چنين فرمود» ؛ بلكه بگويند : «فلان كتاب، از پيامبر صلى الله عليه و آله چنين روايت كرده است» و يا بگويند : «از پيامبر صلى الله عليه و آله چنين روايت شده است» .

سپاس و قدردانى

اكنون كه اين كتاب به پايان رسيده است ، حقيقتا خامه و بيان خود را بسى ناتوان تر از آن مى بينم كه سپاس خداوند را به جاى آورم ؛ سپاس به خاطر آن كه در سالى كه نام «پيامبر اعظم صلى الله عليه و آله » زينت بخش آن است ، در مدّتى كوتاه ، توفيق تدوين حكمت نامه پيامبر اعظم صلى الله عليه و آله را عنايت فرمود ، به گونه اى كه در شب بيست و سوم ماه مبارك رمضان 1427 (24 مهرماه 1385) متن اوليه آن تنظيم گرديد و شب بيست و سوم ماه مبارك رمضان 1428 (12 مهرماه 1386) ملاحظه نهايى آن پايان يافت : [9] فكيف لى بتحصيل الشكر و شكرى إيّاك يفتقر إلى شكر ، فكلّما قلتُ : «لك الحمد» ، وَجَبَ لذلك أن أقول : «لك الحمد» .

از همه فضلاى عزيزى كه در اين خدمت به آستان پيامبر خدا صلى الله عليه و آله سهيم بوده اند ، صميمانه سپاس گزارم ، بويژه از فاضل گرامى جناب آقاى مجتبى فرجى كه زحمت جابه جايى و تنظيم مصادر روايات اين اثر را متحمّل شدند ، و نيز فاضل ارجمند جناب آقاى مرتضى خوش نصيب كه نقد آن را بر عهده گرفتند . همچنين از دوست عزيز و گران قدرم فاضل فرهيخته حجّة الاسلام و المسلمين دكتر محمّدعلى مهدوى راد كه با قلم زيباى خود ، درآمد اين حكمت نامه را آراستند ، قدردانى و تشكّر مى كنم و براى همه عزيزان ، از خداوند متعال ، پاداشى درخور فضل حضرتش مسئلت مى نمايم .

إلهى! فكما غذّيتنا بلطفك و ربّيتنا بصنعك فتمّم لنا سوابغ النّعم ، يا ذا الجود و الكرم!

محمّدى رى شهرى

12 / 7 / 1386

شب بيست و سوم رمضان 1428

حكمت نامه پيامبر اعظم، در يك نگاه

... بَعَثَ اللّهُ سُبحانَهُ مُحَمَّدا رَسولَ اللّهِ صلى الله عليه و آله ... مَأخُوذا عَلَى النَّبِيِّينَ ميثاقُهُ ، مَشهورَةً سِماتُهُ ، كَريماً ميلادُهُ . و أهلُ الأرضِ يَومَئِذٍ مِلَلٌ مُتَفَرِّقَةٌ ، و أهواءٌ مُنتَشِرَةٌ ، وَطَرائِقُ مُتَشَتِّتَةٌ ، بَينَ مُشَبِّهٍ للّهِِ بِخَلقِهِ ، أو مُلحِدٍ فِى اسمِهِ ، أو مُشيرٍ إلى غَيرِهِ . فَهداهُم بِهِ مِنَ الضَّلالَةِ ، و أنقَذَهُم بِمَكانِهِ مِنَ الجَهالَةِ . [10] ... خداوند سبحان ، محمّد ، پيامبر خدا را فرستاد ... در حالى كه از پيامبران [قبلى ]برايش پيمان گرفته بود. نشانه هاى پيامبرى اش آشكار شد و روز ولادتش با كرامتى عظيم ، همراه بود . در اين هنگام ، مردم روى زمين ، به كيش و آيين ، پراكنده بودند و هر كس را عقيده و آيين و رسمى ديگر بود : پاره اى خدا را به آفريدگانش تشبيه مى كردند ، پاره اى او را به نام هايى منحرف مى خواندند و جماعتى مى گفتند كه : اين جهانِ هستى ، آفريده ديگرى است . خداوند ، با رسالت محمّد صلى الله عليه و آله آنان را از گم راهى رهانيد و ننگِ جهالت را از آنان زُدود .

قرن ها از برانگيخته شدن آخرين فرستاده خداوند ، پيامبر مهر ، صميميت و صلابت ، عيسى مسيح عليه السلام گذشته بود . جامعه انسانى دست خوش دگرگونى هاى فكرى و عقيدتى و دگرسانى هاى اخلاقى و اجتماعىِ شگفتى شده بود . مردمان در خواب غفلت فرو رفته بودند و تار و پود حقيقت ، چنان از هم گسسته شده و رشته دين ، سست و نااستوار و پايه هاى باور ، ناپايدار گشته بود كه انسان ها گرفتار سلطه شيطان شده ، فرمان ديو مى بردند و به آبشخور جهل زاى ابليس ، وارد مى شدند و با مستى بر مى آمدند . تخمِ كين مى كاشتند و بيرق فتنه بر مى افراشتند و با گرفتار آمدن در امواج فتنه ، سرگردان و حيرت زده ، درمانده و نادان و فريفته شيطان ، راه به هيچ مقصود استوار و مقصود شايسته اى نمى بردند .

در چنين هنگامه اى ، [11] پس از روزگارانى كه از هدايت گسترىِ عيسى مسيح عليه السلام مى گذشت ، خداوند ، محمّد صلى الله عليه و آله را با دينى آشكار ، قوانين و مقرّراتى استوار ، نشانه هايى پايدار ، انوارى درخشان و مشعلى فروزان ، دانشى انباشته ، گسترده ، زداينده جهل و ايجاد كننده بيدارى ، بُرنايى ، هوشمندى و باورهاى ژرف ، با صلابت برانگيخت [12] تا جامعه اى «قرآنى» ، سرشار از ارزش هاى الهى ـ انسانى و آكنده از مكرمت هاى اخلاقى پديد آورَد و انسان را به سوى مقصد والا و مقصود اعلا ، رهنمون شود . محمّد صلى الله عليه و آله خود ، جلوه اين حقايق آسمانى ، تبلور آموزه هاى قرآنى ، و تجسّم عينى ارزش هاى الهى ـ اخلاقى بود . [13] پيامبر خدا ، زيباترين ، دل پذيرترين ، كامل ترين و برترين چهره انسانىِ آفريده خداوند بود . تأمّل در سيره او ، درنگريستن به شخصيت او ، و تدبّر در خُلق و خوى او ، انسان را شگفت زده و متحيّر مى سازد . پيامبر خدا ، به واقع ، در دشتستان تاريخ ، چونان بلندترين قلّه اى است كه هر آن كه از معبر تاريخ گذشته ، به ناچار نگاهش به او خيره گشته است ، مگر اين كه چونان كوردلانِ گريزان از حقيقت ، چشم خود را بر زيباترين جلوه هستى نيز بسته باشد .

به ديگر سخن ، پيامبر خدا ، چونان آفتاب در اوج نيم روز است . مگر مى شود چشم داشت و آن همه نورافشانى ، پرتوآفرينى و گرمازايى را نديد و حس نكرد؟! مگر اين كه چون شب پره خويانى بود كه از شعاع شگفت و شگرف آفتاب ، فرار مى كنند و ديدن حقيقت را بر نمى تابند . آيا درازناىِ تاريخ و پهنه گيتى ، چهره اى چنين شكوهمند به خود ديده است؟! از على عليه السلام بشنويد كه بى گمان در نماياندن شخصيت و چهره پيامبر خدا ، يگانه است و بى همتا :

مَن رَ آهُ بَديهَةً هابَهُ ، ومَن خالَطَهُ مَعرِفَةً أحَبَّهُ ، يَقولُ ناعِتُهُ : لَم أرَ قَبلَهُ ولا بَعدَهُ مِثلَهُ . [14] هر كس بدون سابقه قبلى وى را مى ديد، هيبتش او را مى گرفت و هر كه با وى معاشرت مى كرد و او را مى شناخت ، دوستدارش مى شد. هر كه مى خواست او را وصف كند، مى گفت : نظير او را در گذشته و حال نديده ام.

بدين سان ، طبيعى است كه اين چهره نورانى ، جهانى شود و پرتو شخصيت او بر تمام شخصيت هاى جهان ، سايه افكند و تمام قهرمانان و بزرگان ، اين قلّه هاى افراشته تاريخ بشر ، در برابر عظمت و والايى او سر فرود آورند و زمينه تحقّق وعده الهى در جهانى شدن اين آيين ، و سيطره آموزه هاى دين اين چهره بى بديل تاريخ ، شكل گيرد كه خداوند فرمود :

«هُوَ الَّذِي أَرْسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُدَى وَدِينِ الْحَقِّ لِيُظْهِرَهُ عَلَى الدِّينِ كُلِّهِ . [15] او كسى است كه پيامبرش را با هدايت و دين درست، فرستاد تا آن را بر هر چه دين است ، پيروز گرداند» .

اين همه ، چيزى نبوده و نيست كه بر هوشمندان تاريخ ، پوشيده مانَد ؛ آنانى كه چگونگى روند حقايق را مى دانستند و چه سانىِ نفوذ انديشه و كلام را در مى يافتند ، چه آنان كه مى يافتند ، ولى بر نمى تافتند و از ره ستيز بر مى آمدند ، و چه آنان كه مى يافتند و بر مى تافتند و از سرِ خضوع ، بدان اذعان مى داشتند و در برابر عظمت آن ، سر فرود مى آوردند . اكنون از هر كدام از اين دو رويكرد ، به يك نمونه بنگريد :

وليد بن مغيره ، سرسخت ترين و خيره سرترين دشمن پيامبر صلى الله عليه و آله ، پس از شنيدن آياتى گفت :

وَ اللّهِ لَقَد سَمِعتُ مِن مُحَمَّدٍ آنِفا كَلاما ما هُوَ مِن كَلامِ الإِنسِ و لا مِن كَلامِ الجِنِّ و أنَّ لَهُ لَحَلاوةً و أنَّ عَلَيهِ لَطَلاوَةً و أنَّ أعلاهُ لَمُثمِرٌ و أنَّ أسفَلَهُ لَمُغْدِقٌ و أنَّهُ لَيَعلو و لا يُعلى عَلَيهِ . [16] به خداوند سوگند ، در همين روزها سخنى را از محمّد شنيدم كه نه از جنس كلام جنيان و نه انسيان بود. آن كلام ، شيرينى و جذابيتى ويژه دارد . شاخ و برگش پربار و ريشه هايش جوشان است . او هماره بر فراز مى نشيند و چيزى برتر از آن نمى رود .

و انيس بن جُناده ، از چيره زبان ترين شاعران روزگار جاهلى و از جمله ناقدان محافل شعر آن روزگاران ، پس از تصريح به اين كه سخن ارائه شده از پيامبر خدا را با برترين شعرها و سخن ها به ميزان نقد نهاده است ، مى گويد :

فَما يَلتَئِمُ عَلى لِسانِ أحَدٍ بَعدى أنَّهُ شِعرٌ ، وَ اللّهِ أنَّهُ لَصادِقٌ و أنَّهُم لَكاذِبونَ . [17] پس از من ، بر زبان كسى نخواهد گذشت كه آن شعر است . به خداوند سوگند كه قرآن ، حقيقت دارد و آنان دروغگويند .

چنين بود كه پيراسته دلان ، سر در گرو حق گذاشته ، بر گرد شمع وجود پيامبر خدا ، چونان پروانه گِرد آمدند و سر از پا ناشناخته ، در دفاع از او كوشيدند . آن روزگاران و پس از آن ، بر گذرگاه تاريخ ، سياه دلان و تيره جانان در برابر او و آموزه هاى والايش صف كشيدند ، با روش هاى گوناگون ، عليه شخصيت پيامبر صلى الله عليه و آله و تحريف و وارونه سازى چهره زيباى او تلاش كردند و از دورترين روزگاران تا سده هاى اخير و شكل گيرى و گسترش پژوهش خاورشناسان ، از ساختن و پراكندن دروغ ها ، افسانه ها و سخنان ياوه ، كوتاه نيامدند و تا توانستند ، در اين راه كوشيدند . [18] پس از پيروزى انقلاب اسلامى در ايران و ارائه چهره اى ناب و خردمندانه از اسلام و ايجاد جاذبه و كشيدن انبوه انديشه ها ، خامه ها ، فكرها و جريان ها به سوى آموزه هاى والاى قرآن و اسلام ، روند اين تلاش ها و كوشش ها و كشش هاى شيطانى و ديومنشانه در جهت تحريف چهره پيامبر خدا ، بسى افزون شد . كتاب آيات شيطانى ، از جمله نمونه هاى زشت و پَلشت همين جريان بود و اهانت هاى مكرّر به آن چهره پاك و تابناك خدايى در قالب كاريكاتور و ... در همين جهت و با همين سمت و سو شكل گرفت . بر اين همه بايد سخنان يكسر دروغ و اهانت آميز پاپ را افزود كه بى گمان ، آبشخورش همان جريانِ آغاز شده از روزگاران كهن ، و انگيزه اش انگيزه هاى شيطانى و ستيهنده با پيامبر خداست . اكنون بايد مسلمانان مؤمن و هوشمند ، با حزم انديشى تمام ، اين جريان ها را بپايند و بدانند كه حملات جريانِ ياد شده ، بويژه پس از پيروزى شگفت آور و خيره كننده «حزب اللّه لبنان» بر رژيم تا بُن دندان مسلّح اسرائيل ، با همراهى و همدستى صهيونيزم بين الملل ، تشديد شده ، گسترده تر خواهد گشت .

اعلام «سال پيامبر اعظم» ، [19] فرصت بسيار مناسبى است كه عالمان ، محقّقان و سختكوشان قبيله قلم ، با تمام توان به آوردگاه توطئه ها و تهاجم فرهنگى و شبيخون فكرى برنامه ريزى شده دشمنان اسلام ، وارد شوند و با ترسيمى زيبا از چهره پيامبر صلى الله عليه و آله بر پايه منابع و مصادر اصيل و آموزه هاى ارجمند و تعاليم قويم قرآنى و اسلامى ، با ارائه ابعاد مختلف سيره والاى آن بزرگوار و آن شخصيت بى بديل و ناپيدا كرانه ، جهانيان را با شخصيت آفتابگون و معارف و حقايق درياوار نبوى آشنا سازند و مشعلى فروزان ، فرا راه بشر قرار دهند .