دوستی در قرآن و حدیث

محبّت، عبارت است از احساس میل به چیزی که برای انسان لذت بخش است. از نظر اسلام، محبّت بیشترین نقش را در ساماندهی جامعه آرمانی انسانی دارد و مؤثرترین عنصر پرورش انسان های شایسته و کارآمدترین ابزار پیشرفت اهداف فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی و سیاسی است. کتاب نام برده، به بررسی و توصیف این آموزه مهمّ اسلامی می پردازد و جوانب مختلف آن را بر پایه کتاب و سنّت، گزارش می کند. مؤلّف، افزون بر آیات قرآنی، ۱۵۱۰ حدیث از احادیث پیامبر(ص) و اهل بیت(ع) را به صورت موضوعی گردآوری کرده است. نویسنده، مجموعه مطالب مربوط به این موضوع را در سه بخش محبّت مردم، محبّت خدا و محبّت برای خدا، در فصل های متعددی سامان داده است.

عنوان برخی فصل ها بدین قرار است: عوامل دوستی، موانع دوستی، گزینش دوست، آداب دوستی، حقوق دوستی، اسباب محبوبیت در نزد خدا، موانع خدا دوستی، ویژگی های محبوبان خدا، آثار دوستی برای خدا و ... .

گزیده ها و ترجمه ها:

المحبّة فی الکتاب و السنّة، محمّد محمّدی ری شهری، قم: دار الحدیث، چاپ چهارم، ۱۳۸۶ه‍ . ش، وزیری، ۴۵۶ ص، عربی؛

آیین مهرورزی، محمّد محمّدی ری شهری، قم: دار الحدیث، چاپ اوّل، ۱۳۹۴ ش، پالتویی، ۷۴ ص، فارسی؛

راهنمای محبّت، محمّد محمّدی ری شهری، تلخیص: عبدالهادی مسعودی، قم: دار الحدیث، چاپ چهارم، ۱۳۹۲ه‍ . ش، رقعی، ۲۵۳ ص، عربی ـ فارسی؛

کیمیای عشق، محمّد محمّدی ری شهری، تلخیص: عبدالهادی مسعودی، قم: دار الحدیث، چاپ چهارم، ۱۳۹۳ه‍ . ش، رقعی، ۲۳۰ ص، عربی ـ فارسی؛

دلیل المحبّة، محمّد محمّدی ری شهری، تلخیص: عبدالهادی مسعودی، قم: دار الحدیث، چاپ سوم، ۱۳۸۳ه‍ . ش، رقعی، ۱۷۰ ص، عربی؛

إکسیر المحبّة، محمّد محمّدی ری شهری، تلخیص: عبدالهادی مسعودی، قم: دار الحدیث، چاپ سوم، ۱۳۹۳ه‍ . ش، رقعی، ۱۴۴ ص، عربی؛

محبت، ترجمه المحبة فی الکتاب و السنة، محمّد محمّدی ری شهری، ترجمه: هیئت علمی مؤسسه امام منتظر، قم: مؤسسه امام منتظر، چاپ دوم، ۱۳۸۸ ش، وزیری، ۵۴۶ ص، اردو؛

La Amistad en el sagrado coran y la tradicion، ترجمه المحبة فی الکتاب و السنة، محمّد محمّدی ری شهری، ترجمه: مارتا گلزار و رحمت اللّٰه گلزار، بیروت: بنیاد امام علی(ع)، چاپ اوّل، ۲۰۰۸ م، وزیری، ۵۲۴ ص، اسپانیولی؛

، Дўсти، ترجمه دوستی در قرآن و حدیث، محمّد محمّدی ری شهری، ترجمه: حکیم جان کمال اف، قم: دارالحدیث و مرکز بین المللی ترجمه و نشر المصطفی، چاپ اوّل، ۲۰۰۶ م، وزیری، ۴۰۸ ص، تاجیکی؛

Islam agama cinta، ترجمه المحبة فی الکتاب و السنة، محمّد محمّدی ری شهری، ترجمه: طالب انیس و علی یحیی، جاکارتا: نور الهدی، چاپ اوّل، ۲۰۱۴ م، وزیری، ۴۸۰ ص، اندونزیایی؛

Jagoran soyayya ، ترجمه دلیل المحبة، محمّد محمّدی ری شهری، ترجمه: منیر محمّد کانو، بی نا، بی تا، رقعی، ۱۱۲ ص، هوسایی.

کتاب اکسیر المحبة به زبانهای انگلیسی، ترکی آذری و اندونزیایی و نیز راهنمای محبت به زبان هوسایی چاپ شده اند.

پيش گفتار چاپ اوّل دوستی در قرآن و حدیث

الحمد للّه رب العالمين والصّلاة والسّلام على عبده المصطفى محمّد وآله الطّاهرين وخيار صحابته أجمعين .

كتابى كه در برابر شماست ، ششمين كتاب مستقل از مجموعه آثار حديثى ـ موضوعى مركز تحقيقات دارالحديث و حاصل سال ها تتبّع و تحقيق در اين مركز ، در باره اصلى ترين مسئله تربيتى در اسلام ، يعنى «محبّت» است .

اين كتاب، براى نخستين بار در تاريخ حديث ، مجموعه متون دينى اسلام را در موضوع محبّت ، با نظامى نو ، آسان ياب و كاملاً ابتكارى در اختيار پژوهشگران مسائل اسلامى قرار مى دهد .

اميدواريم انتشار اين كتاب ، گامى باشد در جهت كاهش تنش ها در كشورهاى اسلامى ، نزديك كردن دولت ها و ملّت هاى مسلمان به يكديگر ، بازگرداندن مجد و اقتدار و عزّت و عظمت امّت اسلام ، و ساختن امّتى نمونه بر اساس محبّت و برادرى .

روش تحقيق

روش ما در گزينش ، ثبت و نشانى دهى در اين مجموعه ، از اين قرار است :

1 . تلاش شده تمامى روايات مربوط به يك موضوع ، از مصادر روايى شيعه و اهل سنّت ، پس از يادداشت بردارىِ مستقيم ، با كمك گرفتن از نرم افزارهاى رايانه اى گرد آيند ، و سپس جامع ترين ، استوارترين و كهن ترين مصدر ، گزينش شود .

2 . از تكرار روايات ، پرهيز شده ، مگر در موارد ذيل :

الف ـ متن ها كاملاً متفاوت و مَروىٌّ عنه ، متعدد باشد ؛

ب ـ نكته مهمى در تفاوت الفاظ ، نهفته باشد ؛

ج ـ تفاوت لفظى در متون شيعى و سنّى وجود داشته باشد ؛

د ـ متن روايت ، كمتر از يك سطر و مربوط به دو باب باشد ؛

3 . متن هاى واحدى ، هم از پيامبر صلى الله عليه و آله و هم از يكى از معصومان عليهم السلامنقل شده باشد،كه حديث پيامبر اكرم در متن مى آيد و روايت ساير معصومان عليهم السلامدر پاورقى.

4 . پس از ذكر آيات در هر موضوع ، روايات به ترتيب معصومان عليهم السلاماز پيامبر اسلام تا امام دوازدهم ، نقل مى گردد ، مگر آن كه روايتى در تفسير آيه وارد شده باشد كه بر تمامى روايات، مقدّم مى شود .

5 . گاه ، هماهنگى چند روايت ، موجب مى شود كه ترتيب مذكور در بند چهار ، رعايت نشود .

6 . در ابتداى روايات ، فقط نام پيامبر صلى الله عليه و آله و معصوم عليه السلام ذكر مى شود ، مگر آن كه راوى ، نقل كننده فعلِ معصوم باشد ، يا سؤال و جوابى در ميان باشد ، و يا آن كه راوى ، لفظى را در متن آورده باشد كه سخن مروى عنه نيست .

7 . با توجه به تعدّد اسامى معصومان عليهم السلام ، نام واحدى براى آنها انتخاب شده كه در ابتداى روايت ، ذكر مى شود .

8 . مصادر روايات، در پاورقى وبه ترتيب معتبرترين مصدر، تنظيم شده است.

9 . در غير مسائل اصولى ، به ارائه مصدر در پاورقى اكتفا مى شود .

10 . در صورتى كه دسترس به مصادر اوّليه ممكن باشد ، حديث از مصادر اوّليه نقل مى گردد ، بجز نشانى بحارالأنوار در احاديث شيعه و كنزالعمّال در احاديث اهل سنّت كه در پايان نشانى ها خواهد آمد .

11 . پس از ذكر مصادر ، گاه با تعبير «ر . ك : (رجوع كنيد :)» ، ارجاعاتى به برخى از منابع داده شده است . در چنين مواردى ، متن ارجاعى تفاوت زيادى با متن نقل شده داشته است .

12 . گاه ، ارجاعات ، به ابواب ديگر همان كتاب است كه تناسب محتوايى ميان پاره اى از روايات آنها وجود داشته است .

13 . در «درآمد» كتاب و نيز در توضيحات و جمع بندى هايى در پايان برخى فصول و ابواب آمده اند، چشم انداز كلّى روايات كتاب و باب و گاه ، حل پاره اى از دشوارى هاى موجود در احاديث را نشان مى دهد .

14 . و مهم ترين نكته ، اين كه تلاش شده است تا در حدّ امكان ، از طريق تأييد مضمون احاديث باب به وسيله قرائن عقلى و نقلى ، تحصيل وثوق نوعى به صدور مجموعه آنها امكان پذير باشد .

در پايان ، لازم مى دانم از همه برادران عزيز «مركز تحقيقات دارالحديث» كه در تأليف اين مجموعه ارزشمند، به گونه اى مرا يارى رساندند ، بويژه از فاضل گرامى جناب حجة الاسلام والمسلمين آقاى محمّد تقديرى كه بيشترين تلاش ها را در اين زمينه داشتند ، سپاس بگزارم . جزاهُم اللّه عَن أهل بيتِ نبيِّه خير الجزاء في الدّارين.

محمّد محمّدى رى شهرى

19 صفر 1420

14 خرداد 1378

پيش گفتار چاپ دوم دوستی در قرآن و حدیث

الحمد للّه رب العالمين والصلاة والسلام على عبده المصطفى محمّد وآله الطاهرين و خيار صحابته أجمعين.

امروز ، جهان ، بيش از هر وقت ديگر ، تشنه دوستى و الفت و مهر و محبّت است.

در دنياى امروز كه بدبينى ، كينه توزى ، خشونت و ترور بر جهان حكومت مى كند ، جامعه بشرى بيش از هر زمانى احساسِ نياز به كيمياى محبّت دارد.

كيمياى محبّت ، اصلى ترين عامل تنش زدايى در سطح بين الملل و تنها راه رسيدن به صلح همه جانبه و فراگير است.

امّا بايد توجّه داشت كه تنها با سخن و شعار و گفتگو ، نمى توان به اين كيميا دست يافت . راه اصلى دست يابى به اين كيميا ، خودسازى و اصلاح فرهنگ عمومى است و نخستين گام در اين راه ، مبارزه با عوامل كينه و نفرت ، و گام دوم ، ايجاد و تقويتِ بنيادهاى مهر و محبّت است .

بهترين آموزگار محبّت

حركت در اين راه ، نياز به تربيت ، آموزش و آموزگار دارد و بهترين و بزرگ ترين آموزگارِ مهر و محبّت ، همان مهربان ترين مهربانان و آفريدگار جهان است . او كه سخن خود را با انسان در قرآن با نام «رحيم» و «رحمان» آغاز مى كند (اشاره به اين كه او نه تنها «مهربان» است و به اهلِ ايمان و انسان هاى شايسته ، سخت مهر مى ورزد ، بلكه «بخشنده» نيز هست) . او همه را دوست دارد و خوب و بد ، از رحمت و محبّت عامّ او بهره مى گيرند كه :

«وَرَحْمَتِى وَسِعَتْ كُلَّ شَىْ ءٍ» . [1]

اديم زمين ، سفره عام اوستچه دشمن بر اين خوان يغما ، چه دوست [2]

امير مؤمنان عليه السلام با الهام از اين سنّت خداى مهربان ، در منشور حكومت مصر به مالك اشتر مى نويسد :

وَأشعِر قَلبَكَ الرَّحمَةَ لِلرَّعِيَّةِ ، وَالمَحَبَّةَ لَهُم ، وَاللُّطفَ بِهِم ، وَلا تَكونَنَّ عَلَيهِم سَبُعا زارِيا تَغتَنِمُ أكلَهُم ، فَإِنَّهُم صِنفانِ : إمّا أخٌ لَكَ فِى الدّينِ ، وَإمّا نَظيرٌ لَكَ فِى الخَلقِ؛ [3]

احساس رحمت ، محبّت و لطفِ به شهروندان را بر دلت بپوشان و بر آنان ، درنده اى آسيب رسان مباش كه خوردن شكارش را غنيمت داند ؛ چرا كه آنان ، دو دسته اند : دسته اى برادرِ دينى تو اند ، و دسته اى ديگر ، در آفرينش ، همانندِ تو.

و نيز مى فرمايد :

أَبلَغُ ما تَستَدَرُّ بِهِ الرَّحمَةَ أن تُضمِرَ لِجَميعِ النّاسِ الرَّحمَةَ . [4]

بهترين راه جذب رحمت [و مهربانىِ ]الهى اين است كه [در دل ، ]نيّتِ رحمت [و مهربانى ]به همه مردم داشته باشى.

بارى ، آفريدگار مهربان ، نه تنها بزرگ ترين آموزگار دوستى است ، بلكه همه مهرورزى ها ريشه در رحمت و محبّت او دارند و بدون پيوند با او ، هيچ محبّتى نمى پايد و هيچ كينه و دشمنى اى از جهان رخت برنخواهد بست و آرزوى فراگير شدن مهر و دوستى در جامعه بشرى و حاكميّت صلح همه جانبه هرگز تحقّق نخواهد يافت .

كتاب دوستى در قرآن و حديث ، شرح اين اجمال است . انتشار نسخه اصلى (عربى) اين كتاب ، مورد استقبال فرهيختگان جهان اسلام قرار گرفت تا آن جا كه برخى از چهره هاى علمى جهان اسلام ، ضمن تأكيد بر نياز همه مسلمانان به اين نوشتار ، پيشنهاد انتشار آن را در سطح گسترده در جوامع اسلامى ارائه كردند .

به دنبال اين پيشنهاد ، از سويى كتاب دوستى مورد تلخيص قرار گرفت و در نتيجه آنچه مربوط به مهرورزى انسان به خداوند منّان مى شد ، با عنوان : كيمياى عشق ، و آنچه مربوط به مهرورزىِ انسان ها نسبت به يكديگر مى شد ، با عنوان : راهنماى محبّت ، منتشر گرديد ، و از سوى ديگر ، با عنايت به استقبال از متن اصلى كتاب و ترجمه فارسىِ آن و پيشنهاد برخى اصلاحات ، در چاپ دوم با نگاهى دقيق تر، متن و ترجمه آن بازبينى شد و اصلاحاتى در آن به عمل آمد و در مواردى پانوشت هايى به متن و ترجمه افزوده گرديد . اين اقدام سودمند به وسيله جناب آقاى عبدالهادى مسعودى كه مسئوليت گروه «موسوعه نگارى» مركز تحقيقات دار الحديث را به عهده دارند ، انجام پذيرفت كه بر خود فرض مى دانم مراتب سپاس و قدردانى خود را از ايشان ابراز دارم .

به اميد روزى كه با بهره گيرى از رهنمودهاى سازنده اسلام ، قلب مردم جهان ، مالامال از محبّت و عشق به خداى سبحان شود ، طبعا چنين عشقى ، الفت و سازگارى مردم با يكديگر را نيز در كامل ترين شكل آن در پى خواهد داشت.

رؤيايى شگفت!

در پايان ، جالب است به رؤيايى شگفت انگيز درباره ترجمه اين كتاب به زبان اردو ، اشاره كنم :

ترجمه كتاب دوستى به زبان اردو ، اخيرا به وسيله «مؤسسّه امام المنتظر» و با همّت حجة الاسلام جناب آقاى سيّد نياز نقوى منتشر شد .

ايشان نقل كرد كه كارِ تايپ و تنظيم ترجمه كتاب به زبان اردو ، به عهده دامادش آقاى سيّد محمّد رضا نقوى بود كه مدّتى پيش در سنّ 27 سالگى به رحمت ايزدى پيوست ؛ رضوان اللّه تعالى عليه! دو روز پس از وفات وى ، يكى از دوستانش آقاى سيّد ظهير الحسنين شيرازى كه از نقش مرحوم سيّد محمّد رضا در تنظيم ترجمه كتاب دوستى به زبان اردو بى اطّلاع بوده ، به وى (آقاى سيّد نياز نقوى پدر خانم آن مرحوم) مراجعه مى كند و مى پرسد :

جريان كتاب محبّت چيست؟ چون من او را در عالم رؤيا ديدم و گفت : «مشكل من (در عالم برزخ) به خاطر مفاتيح الجنان و كتاب محبّت حل شد» ... .

با توجّه به اين كه بيننده خواب ، از جريان كارِ آن مرحوم در مورد اين كتاب بى اطّلاع بوده ، مى توان اطمينان يافت كه اين رؤيا از رؤياهاى صادقه است . لذا از آقاى نقوى خواستم كه آقاى سيّد ظهير ، عين آنچه را در رؤيا ديده ، برايم بنويسد . ايشان نوشت :

بنده چند سالى با مرحوم آقاى سيّد محمّد رضا نقوى ـ اعلى اللّه مقامه ـ آشنايى و رفاقت داشتم . او دو روز بعد از وفاتش به خواب من آمد (شب چهارشنبه نزديك اذان صبح) و به من گفت : «حالم بسيار خوش است . زياد به فكر من نباشيد . فقط در دعاها مرا فراموش نكنيد . بعضى ها به من مى گفتند : هميشه مشغول كار تايپ و تنظيم كتاب ها هستى و دارى وقتت را ضايع مى كنى ؛ [امّا ]تايپ و تنظيم كتاب مفاتيح الجنان و المحبّة فى الكتاب والسنة (به اردو) ، خيلى به دردم خورد و باعث نجاتم شد!

آرى ، آنچه بيش از هر چيز ديگر ، براى انسان در اين جهان و جهانِ پس از مرگ ، كارساز است ، كيمياى محبّت است :

يك جو ثمر نمى برد از خرمن كمالدر دل ، هر آن كه تخم محبّت نكِشته است

إلهي! لم يكن لي حول فأنتقل به عن معصيتك إلاّ في وقت أيقظتني لمحبّتك ، فانهج لي إلى محبّتك سبيلاً سهلة أكمل لي بها خير الدنيا والآخرة .

محمّد محمّدى رى شهرى

10 / 9 / 1382

6 / 10 / 1424