272 - تفسیر سوره مبارکه حمد
بحث در تبیین آخرین فراز از سوره مبارکه حمد بود. یکی از دوستان مطرح کردند که این بحث خیلی طولانی شده است. خوب است توضیح دهیم که چرا اینقدر این بحث سوره حمد طولانی شده است. یکی از نام‌های سوره حمد ام‌القرآن و ام‌الکتاب است. یعنی عصاره قرآن در این سوره است و همه قرآن را می‌توانیم در این سوره ملاحظه کنیم. اگر بخواهیم تفسیر کنیم، همه قرآن قابل تبیین در این سوره نورانی است، ما از خیلی مباحثش هم می‌گذریم و سعی می‌کنیم در بیست جلسه دیگر ان شاء‌الله این سوره مبارکه تمام شود و اگر توفیق پیدا کردیم از سوره بقره بحث‌ها سریع‌تر جلو می‌رود.
بحث ما در مهم‌ترین عوامل اختیاری گمراهی یا ضلالت کیفری بود. اینکه می‌گوییم خدایا ما را از «المَغضُوبِ عَلَیهِمْ» و «الضَّالِّینَ» قرار نده. این دعا در صورتی مستجاب می‌شود که ما خودمان راهی را که به گمراهی منتهی می‌شود را در زندگی انتخاب نکنیم. اگر کسی از یک طرف مبتلا به عوامل گمراهی باشد و از این طرف بگوید خدایا مرا جزء گمراهان قرار نده به هیچ نحو این دعا مستجاب‌شدنی نیست.
عوامل اضلال کیفری انسان :
حال چه چیزهایی سبب اضلال کیفری می‌شود؛ سبب این می‌شود که خود خدا سبب گمراهی انسان شود. خداوند می‌فرماید یک عدهای را من نه تنها هدایتشان نمی‌کنم بلکه گمراهشان می‌کنم. دو عامل از عوامل گمراهی را قبلاً توضیح دادیم. سومین عاملی که قرآن تصریح می‌کند سبب می‌شود خدا انسان را گمراه کند، یعنی نه تنها انسان از هدایت پاداشی الهی برخوردار نخواهد شد بلکه سبب می‌شود خدا انسان را گمراه کند، ظلم است. ظلم یعنی تجاوز به حق. در لغت ظلم به معنای این است که انسان جایگاه واقعی امور را رعایت نکند. رعایت نکردن جایگاه واقعی امور یعنی تجاوز به حق، هر چه حق است در عقاید، در اخلاق در علم، نسبت به خود و دیگران، ظلم معانی متعددی دارد که از خطرناک‌ترین عوامل اضلال کیفری است.
به هر مقداری که انسان در زندگی‌اش به خود و یا به دیگری ظلم کند، به همان مقدار استحقاق اضلال کیفری پیدا می‌کند. خداوند درآیه 27 سوره ابراهیم می‌فرماید: «یُثَبِّتُ اللّهُ الَّذِینَ آمَنُواْ بِالْقَوْلِ الثَّابِتِ فِی الْحَیَاةِ الدُّنْیَا وَفِی الآخِرَةِ وَیُضِلُّ اللّهُ الظَّالِمِینَ وَیَفْعَلُ اللّهُ مَا یَشَاءُ». خدا انسان‌های ظالم را نه تنها هدایت نمی‌کند بلکه گمراهشان می‌کند. در آیات متعددی داریم که «إِنَّ اللّهَ لاَ یَهْدِی الْقَوْمَ الظَّالِمِینَ»، این آیه به روشنی می‌فرماید خدا نه تنها شخصی را که ستم می‌کند هدایت نمی‌کند بلکه گمراهش می‌کند.
ظلم سبب می‌شود که انسان دچار ضلالت کیفری شود:
اگر کسی می‌خواهد دچار ضلالت کیفری نشود باید در زندگی‌اش از ظلم به هر مقداری که باشد فاصله بگیرد.
کفر دومین عامل ضلالت کیفری :
کفر یعنی پنهان کردن حق. اگر انسان حق را که فهمید کتمان و پنهانش کرد کفر است. سوره مبارکه غافر آیه 74، «مِن دُونِ اللَّهِ قَالُوا ضَلُّوا عَنَّا بَل لَّمْ نَکُن نَّدْعُو مِن قَبْلُ شَیْئًا کَذَلِکَ یُضِلُّ اللَّهُ الْکَافِرِینَ»، یعنی کسانی که حق را می‌فهمند و آن را پنهان می‌کنند، مستحق اضلال کیفری می‌شود..
اشاره به آیه 34 سوره غافر، «وَلَقَدْ جَاءکُمْ یُوسُفُ مِن قَبْلُ بِالْبَیِّنَاتِ فَمَا زِلْتُمْ فِی شَکٍّ مِّمَّا جَاءکُم بِهِ حَتَّى إِذَا هَلَکَ قُلْتُمْ لَن یَبْعَثَ اللَّهُ مِن بَعْدِهِ رَسُولًا کَذَلِکَ یُضِلُّ اللَّهُ مَنْ هُوَ مُسْرِفٌ مُّرْتَابٌ»، :
عامل دیگر اسراف است. اسراف یعنی تجاوز از حد اعتدال. حد اعتدال همان مرز حق است. کسی که از حد اعتدال تجاوز می‌کند مسرف می‌شود و مستحق اضلال کیفری خداوند است. به هر میزانی که انسان در زندگی اسراف‌کار است به همان میزان مستحق اضلال کیفری می‌شود.
عامل دیگر ،فسق :
فسق یعنی خروج از راه حق. «إِنَّ اللَّهَ لاَ یَسْتَحْیِی أَن یَضْرِبَ مَثَلًا مَّا بَعُوضَةً فَمَا فَوْقَهَا فَأَمَّا الَّذِینَ آمَنُواْ فَیَعْلَمُونَ أَنَّهُ الْحَقُّ مِن رَّبِّهِمْ وَأَمَّا الَّذِینَ کَفَرُواْ فَیَقُولُونَ مَاذَا أَرَادَ اللَّهُ بِهَذَا مَثَلًا یُضِلُّ بِهِ کَثِیرًا وَیَهْدِی بِهِ کَثِیرًا وَمَا یُضِلُّ بِهِ إِلاَّ الْفَاسِقِینَ»، (سوره بقره آیه 26). فسق سبب گمراهی انسان می‌شود. اگر کسی راهی را تشخیص داد حق است و از آن راه منحرف شد، این شخص دچار اضلال کیفری می‌شود.
همان طور که اشاره کردیم این چهار عاملی که مورد بحث امروز ماست در واقع جامع‌ترین عوامل اضلال کیفری و اختیاری است. انسان اگر بخواهد دچار اضلال کیفری نشود باید آنچه را که حق می‌داند، نادیده نگیرد. اگر انسان چیزی را حق تشخیص داد، مثلاً این حرف درست است این کار صحیح است، اگر این حق را نادیده گرفت خداوند این چنین کسی را به همان میزانی که از حق فاصله می‌گیرد از هدایت پاداشی الهی دور می‌کند و به همان میزان دچار اضلال کیفری خداوند می‌شود.
اشاره به آیه 23 سوره جاثیه، «أَفَرَأَیْتَ مَنِ اتَّخَذَ إِلَهَهُ هَوَاهُ وَأَضَلَّهُ اللَّهُ عَلَى عِلْمٍ وَخَتَمَ عَلَى سَمْعِهِ وَقَلْبِهِ وَجَعَلَ عَلَى بَصَرِهِ غِشَاوَةً فَمَن یَهْدِیهِ مِن بَعْدِ اللَّهِ أَفَلَا تَذَکَّرُونَ»، :
این آیه ریشه عوامل اختیاری گمراهی یا ضلالت کیفری را به روشنی بیان می‌فرماید. اگر آن چهار آیه‌ای که اجمالاً توضیح دادیم کنار این آیه بگذاریم، نتیجه می‌گیریم که هواپرستی ریشه فسق، کفر، اسراف و ظلم است.
تفسیر علامه طباطبایی از این آیه :
در هواپرستی انسان می‌داند کاری که می‌کند غلط است ولی با اینکه می‌داند انجام می‌دهد، خدا گمراهش کرده است. کسی که خدا گمراهش کرده آیا می‌شود راه حق را پیدا کند؟
خدا چگونه عدهای را گمراه می‌کند؟ چگونه ظالم، کافر، مسرف و فاسق را گمراه می‌کند؟:
معنای اینکه خدا کسی را گمراه می‌کند این است که دیگر خداوند مانع نفوذ وسوسه‌های شیطان در انسان نمی‌شود. وسوسه‌های شیطان در انسان اثر می‌کند. نه تنها مانع نفوذ وسوسه‌های شیاطین انس و جن نمی‌شود یک کار دیگر هم می‌کند به انسان مهلت می‌دهد. همان آیه شریفه‌ای که حضرت زینب(س) در مجلس یزید خواند، «وَلاَ یَحْسَبَنَّ الَّذِینَ کَفَرُواْ أَنَّمَا نُمْلِی لَهُمْ خَیْرٌ لِّأَنفُسِهِمْ إِنَّمَا نُمْلِی لَهُمْ لِیَزْدَادُواْ إِثْمًا وَلَهْمُ عَذَابٌ مُّهِینٌ»، (آل عمران/178). این اضلال و مجازات خداست. انسان ظالم هر چه زودتر بمیرد به نفعش است. هر قدر بیشتر بماند بیشتر فساد می‌کند و سرنوشت ابدی خود را بیشتر خراب می‌کند.
چه چیزهایی مانع ضلالت است؟:
موانع ضلالت اموری است که رعایت آن‌ها سبب می‌شود انسان دچار گمراهی نشود به همین سبب خیلی بحث مهمی است. اینقدر مهم است که در اولین لحظاتی که انسان پا روی کره زمین گذاشت به حضرت آدم(ع) و حوا دستور داده شد. در یک رهنمود کوتاه اصلی‌ترین راه پیشگیری از ضلالت را بیان کرد. اصلی‌ترین راهش این است: «قَالَ اهْبِطَا مِنْهَا جَمِیعًا بَعْضُکُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ فَإِمَّا یَأْتِیَنَّکُم مِّنِّی هُدًى فَمَنِ اتَّبَعَ هُدَایَ فَلَا یَضِلُّ وَلَا یَشْقَى»، (آیه 123 سوره طه). اگر می‌خواهید گمراه نشوید اگر رهنمودی خدا به انسان داد یا از طرف عقل یا پیامبر، اگر حرف خدا را گوش دادی دستت را می‌گیرد و بهترین زندگی را در دنیا و آخرت خواهی داشت. هر کس از راهنمایی من استفاده کند نه گمراه می‌شود و نه بدبخت. اولین سخن خداوند متعال و همه انبیا این است که ببین عقلت چه می‌گوید. اولین مانع ضلالت این است که انسان عقل خود را به کار گیرد.
