تبيين بركات امام غايب

از جمله پرسش هاى قابل توجّه در باره غيبت امام مهدى عليه السلام ، اين است كه : حكمتِ غيبت امام چيست؟ و وجود امام غايب ، چه فايده اى دارد؟ چه ضرورتى دارد كه خداوند متعال ، فردى را كه امكان رهبرى جامعه براى او فراهم نيست ، به امامت برگزيند و بر خلاف عادت ، قرن ها عمر او را طولانى كند و به او دستور دهد كه از ديده ها پنهان گردد تا هر گاه امكان رهبرى براى او فراهم شد ، ظاهر شود و رهبرى جامعه را به عهده گيرد؟

آيا مقتضاى حكمت ، اين نيست كه تولّد امامى كه بايد جهان را پر از عدل و داد كند ، همزمان با فراهم شدن زمينه براى امامت و رهبرى او باشد ، چنان كه اهل سنّت بر اين باورند؟

پاسخ سؤال اوّل يعنى حكمت غيبت امام مهدى عليه السلام ، پيش از اين ارائه گرديد ؛[1] امّا در باره اين كه وجود امام غايب ، چه فايده اى دارد؟ پاسخ هاى متعدّدى گفته شده ، كه بهترينِ آنها ، پاسخى است كه از خاندان رسالت روايت شده است . چنان كه آنان خود ، موضوع «غيبت طولانىِ دوازدهمين حجّت الهى» را مطرح كرده اند ، بهترين توضيح و پاسخ را نيز در باره فايده امام غايب بايد از آنها شنيد .

ابتدا توجّه به اين نكته ضرورى است كه در مباحثى نظير حكمت وجود امام غايب ، در واقع ، روى سخن با كسانى است كه مبانى بحث - يعنى توحيد ، نبوّت و امامت - را به صورت اصول موضوعى پذيرفته اند و بر اين اساس مى خواهند مثلاً حكمت وجود امام غايب و يا طول عمر او را بررسى كنند ؛ امّا سخن گفتن در باره اين گونه مسائل ، با كسى كه در توحيد و نبوّت شبهه دارد ، و يا امامت را نپذيرفته ، به جايى نخواهد رسيد .

با توجّه به اين نكته و با تأمّل در سخنان اهل بيت عليهم السلام كه در پاسخ پرسش از فايده امام غايب ، گزارش شده اند ، مى توان دو پاسخِ اجمالى و تفصيلى ارائه كرد :

الف - بركت اجمالى وجود امام غايب

پاسخ اجمالى پرسش ياد شده و شبهات مشابه آن ، اين است كه اين گونه شبهه ها ، ناشى از عدم آگاهى از مبانى محكم پيروان اهل بيت عليهم السلام در موضوع امامت است . آرى ، اگر فلسفه امامت و رهبرى اهل بيت عليهم السلام ، در مرجعيت علمى و رهبرى اخلاقى ، عملى و سياسىِ آنان خلاصه مى شد ، اين پرسش جا داشت كه : حكمت و فايده وجود امامى كه صدها سال غايب است ، چيست؟ امّا بر پايه ادلّه قاطع ،[2]حكمت وجود امام ، منحصر به موارد ياد شده نيست ؛ بلكه امام ، انسان كامل ، خليفه خداوند و جان مايه نظام هستى است و علاوه بر رهبرى ظاهرى جامعه - در صورتى كه زمينه اجتماعى آن فراهم باشد - ، هدايت باطنى انسان هاى مستعد را نيز بر عهده دارد .

به عبارت ديگر ، انسان كامل ، علاوه بر ولايت تشريعى ، از ولايت تكوينى نيز برخوردار است و در صورت غيبت يا وجود مانع از بهره مند شدن جامعه از ولايت تشريعىِ امام ، نه تنها جامعه بشر ، بلكه نظام هستى از فيوضات ولايت تكوينى وى ، بهره مند خواهند بود .

ب - بركات تفصيلى وجود امام غايب

برپايه احاديثى كه در فصل سوم گذشت ، وجود امام ، افزون بر حكمت ظاهرى تشريعى - كه همان رهبرى علمى ، اخلاق ، عملى و سياسى است - ، داراى حكمت باطنى تكوينى نيز هست (از اين رو ، امام غايب ، «نعمت باطنى» ناميده شده است) و به جهت ضرورت تداوم اين حكمت تكوينى و نعمت باطنى ، وجود انسان كامل - كه خليفه خداست - ، از آغاز آفرينش انسان تا دامنه قيامت و انقراض عالم ، همواره استمرار داشته و خواهد داشت .

بركات تكوينى وجود امام ، دو گونه اند : بركات عام و بركات خاص .

بركات عام

بركات عام ، فوايدى هستند كه وجود انسان كامل براى عموم مردم ، بلكه براى نظام آفرينش دارد . بركات عامّ وجود امام يا انسان كامل ، در احاديث اهل بيت عليهم السلام عبارت اند از :

1 . بقاى نظام زمين

در احاديث صحيح و معتبر مستفيض از اهل بيت عليهم السلام تصريح شده است كه بدون امام ظاهر و يا باطن ، نظام زمين از هم فرو مى پاشد . امام باقر عليه السلام مى فرمايد :

لا تَبقَى الأَرضُ بِغَيرِ إمامٍ ظاهِرٍ أو باطِنٍ .[3]

زمين ، بدون امام آشكار يا نهان ، باقى نمى ماند.

و نيز امام صادق عليه السلام مى فرمايد :

لَو بَقِيَتِ الأَرضُ بِغَيرِ إمامٍ ساعَةً لَساخَت .[4]

اگر زمين بدون امام باشد ، در هم فرو مى ريزد .

2 . بقاى نظام جهان

در حديث صحيح و معتبر ديگرى ، امام صادق عليه السلام از خداوند متعال ، نقل مى كند كه مى فرمايد :

لَو لَم يَكُن مِن خَلقى فِى الأَرضِ فيما بَينَ المَشرِقِ وَ المَغرِبِ إلّا مُؤمِنٌ واحِدٌ مَعَ إمامٍ عادِلٍ ، لَاستَغنَيتُ بِعِبادَتِهِما عَن جَميعِ ما خَلَقتُ فى أرضى ، وَ لَقامَت سَبعُ سَماواتٍ وَ أَرَضينَ بِهِما .[5]

اگر در سراسر زمين، از مشرق تا مغرب، جز يك مؤمن با يك پيشواى دادگر نبود ، من با آن دو ، از همه آنچه در زمينم آفريده ام ، بى نيازى مى جستم، و به [بركتِ ] آن دو ، هفت آسمان و زمين ، برپا مى شدند .

اين سخن ، بدين معناست كه وجود امام و انسان كامل ، نه تنها براى تداوم بقاى زمين ضرورى است ، بلكه قوام نظام جهان مادّه ، وابسته به وجود اوست .

3 . فرود آمدن انواع نعمت ها

بر پايه بسيارى از احاديث معتبر ، انواع نعمت هاى الهى به واسطه وجود اهل بيت عليهم السلام بر جامعه نازل مى گردند .

شيخ صدوق از امام على عليه السلام روايت كرده كه پيامبر خدا در پاسخ اين پرسش كه : امامان پس از او كيستند؟ ضمن اشاره به اين كه عدد آنها عدد ماه هاست ، دست بر سر امام على عليه السلام گذاشت و فرمود :

أوَّلُهُم هذا وَ آخِرُهُمُ المَهدِىُّ ... بِهِم يَحفَظُ اللَّهُ عزّ و جلّ دينَهُ ، وَ بِهِم يَعمُرُ بِلادَهُ ، وَ بِهِم يَرزُقُ عِبادَهُ ، وَ بِهِم يُنَزِّلُ القَطرَ مِنَ السَّماءِ ، وَ بِهِم يُخرِجُ بَرَكاتِ الأَرضِ ، هؤُلاءِ أصفِيائى وَ خُلَفائى ، وَ أَئِمَّةُ المُسلِمينَ وَ مَوالِى المُؤمِنينَ .[6]

نخستين ايشان، اين و آخرين آنها، مهدى است... . خداى عزّ و جلّ دينش را با آنان حفظ مى كند و سرزمين هايش را به دست آنان آباد مى سازد و بندگانش را با آنها روزى مى دهد، به خاطر آنان ، باران از آسمان فرو مى فرستد و بركات زمين را بيرون مى كشد . آنان ، برگزيدگان و جانشينان من ، و امام مسلمانان و اختيارداران مؤمنان اند .

اين حديث و احاديث مشابه آن ، به روشنى بيانگر نقش انسان كامل در برخوردارى همه انسان ها ، از انواع بركات و نعمت هاى الهى اند .

4 . امان اهل زمين

در احاديث فراوانى ، تأكيد شده كه اهل بيت عليهم السلام امان اهل زمين اند ، همان طور كه ستارگان ، امان اهل آسمان اند ، و اگر روزى ، زمين از خاندان رسالت خالى شود ، مردم هلاك خواهند شد . پيامبر خدا صلى اللَّه عليه و آله مى فرمايد :

مَثَلُ أهلِ بيتى ، كَمَثَلِ نُجومِ السّماء ، فَهُم أمانٌ لِأهلِ الأرضِ كَما أنَّ النُّجومَ أمانٌ لَأهلِ السَّماءِ ، فَإذا ذَهَبتِ النُّجومُ طويتِ السَّماءُ وَ إذا ذَهَبَ أهل بَيتى خَربت الأرض وَ هَلَك العِباد .[7]

اهل بيت من ، همانند ستارگان آسمان اند . آنان براى اهل زمين ، مايه امان اند ، چنان كه ستارگان ، مايه امان آسمانيان هستند . همان گونه كه وقتى ستارگان از بين مى روند ، آسمان در هم پيچيده مى شود ، هنگامى كه اهل بيت من از بين بروند ، زمين ، ويران و مردم نابود مى شوند .

از امام مهدى عليه السلام نيز روايت شده كه مى فرمايد :

وَإنّى لَأَمانٌ لِأَهلِ الأَرضِ كَما أنَّ النُّجومَ أمانٌ لِأَهلِ السَّماءِ .[8]

من امان زمينيان هستم، همان گونه كه ستارگان ، امان آسمانيان اند .

ظاهراً مقصود ، اين است كه كيفر تكوينى برخى از جناياتى كه بشر روى زمين انجام مى دهد ، عذاب استيصال (منقرض شدن اهل زمين) است ؛ امّا زندگى انسان كامل ، چون پيامبر يا امام بر روى زمين ، مانع از نزول عذاب استيصال مى گردد ، چنان كه قرآن در مورد بركت وجود پيامبر صلى اللَّه عليه و آله ، مى فرمايد :

«وَمَا كَانَ اللَّهُ لِيُعَذِّبَهُمْ وَأَنتَ فِيهِمْ .[9]

و خداوند ، آنان را در حالى كه تو ميان ايشانى، عذاب نمى كند» .

از جابر بن يزيد جعفى گزارش شده كه مى گويد : به امام باقر عليه السلام گفتم : به چه دليل ، به پيامبر و امام نياز است؟ امام عليه السلام در پاسخ فرمود :

<HA>لِبَقاءِ العالَمِ عَلى صَلاحِهِ ، وَ ذلِكَ أنَّ اللَّهَ عزّ و جلّ يَرفَعُ العَذابَ عَن أهلِ الأَرضِ إذا كانَ فيها نَبِىٌّ أو إمامٌ ، قالَ اللَّهُ عزّ و جلّ : «وَمَا كَانَ اللَّهُ لِيُعَذِّبَهُمْ وَأَنتَ فِيهِمْ» .

وَ قالَ النَّبِىُّ صلى اللَّه عليه و آله : النُّجومُ أمانٌ لِأَهلِ السَّماءِ ، وَ أَهلُ بَيتى أمانٌ لِأَهلِ الأَرضِ ، فَإِذا ذَهَبَتِ النُّجومُ أتى أهلَ السَّماءِ ما يَكرَهونَ ، وَ إذا ذَهَبَ أهلُ بَيتى أتى أهلَ الأَرضِ ما يَكرَهونَ .[10]HA>

<HA>براى اين كه جهان ، سالم بماند؛ زيرا هر گاه ، پيامبر يا امامى در زمين باشد ، خداوند عزّ و جلّ عذاب را از اهل آن، دور مى كند». خداوند عزّ و جلّ فرمود: «و خدا در حالى كه تو ميان آنانى، ايشان را عذاب نمى كند» .

و پيامبر صلى اللَّه عليه و آله فرمود: «ستارگان ، امان آسمانيان و اهل بيتم، امان زمينيان اند . چون ستارگان بروند، ناخوشى ها بر آسمانيان در مى آيد و چون اهل بيتم بروند، ناخوشى هاى زمينيان بر آنان فرود مى آيد».HA>

اين گونه احاديث كه نقش امام (انسان كامل) را در بقاى نظام جهان ، فرود آمدن انواع نعمت ها و دفع انواع بلاهايى كه به انقراض نسل بشر مى انجامند ، بيان مى كنند ، در واقع به بركات وجود امام و حجّت خدا براى عموم انسان ها اشاره دارند .

نقش خورشيد پشت ابر

همچنين احاديثى كه بركات وجود امام غايب را به بركات خورشيد پشت ابر تشبيه كرده اند ، به انواع بركات عامّ وجود امام اشاره دارند ، مانند حديثى كه در آن سليمان بن مهران از امام صادق عليه السلام مى پرسد : مردم چگونه از حجّت پنهانِ در پس پرده ، سود مى جويند؟ و امام در پاسخ مى فرمايد :

كَما يَنتَفِعونَ بِالشَّمسِ إذا سَتَرَهَا السَّحابُ .[11]

همان گونه كه از خورشيد ، سود مى جويند ، هنگامى كه ابر ، آن را مى پوشاند .

يا در حديثى ديگر از امام مهدى عليه السلام آمده است :

وَ أَمّا وَجهُ الاِنتِفاعِ بى فى غَيبَتى فَكَالاِنتِفاعِ بِالشَّمسِ إذا غَيَّبَتها عَنِ الأَبصارِ السَّحابُ .[12]

و امّا چگونگى بهره بردن از من در روزگار غيبتم، مانند سود بردن از خورشيد است ، هنگامى كه ابر، آن را از ديده ها مى پوشاند .

وجوه مختلفى براى تبيينِ تشبيه امام غايب به خورشيد پشت ابر گفته شد ؛[13]ليكن به نظر مى رسد كه روشن ترين وجه در اين تشبيه ، آن است كه روشنايى روز ، دليل وجودِ خورشيدِ پنهان است ، و همان طور كه عموم مردم از نور خورشيدِ پنهان بهره مى برند ، عموم مردم از انواع بركات امام غايب بهره مند مى شوند .

خطر بطلان حجّت هاى الهى

احاديثى [14] كه در تبيين حكمت وجود امام غايب ، به خطر بطلان حجّت هاى الهى در صورت عدم وجود وى استدلال كرده اند نيز به نقش اساسى وجود انسان كامل در نظام هستى اشاره دارند ، از جمله اين حديث :

اللَّهُمَّ إنَّكَ لا تُخلِى الأَرضَ مِن حُجَّةٍ لَكَ عَلى خَلقِكَ ، ظاهِرٍ أو خافٍ مَغمورٍ ، لِئَلّا تَبطُلَ حُجَجُكَ وَ بَيِّناتُكَ .[15]

بار خدايا! ناگزير ، در زمين تو را حجّتى بر خلقت بايد ، يا آشكار ، و يا ترسان و پنهان ، تا حجّت ها و دلايل روشن تو از ميان نروند .

بركات خاص

آنچه تا كنون بِدان اشاره شد ، بركات امام غايب براى عموم جهانيان بود ؛ ولى بركات او ، منحصر به اين موارد نيست ؛ بلكه وجودش براى كسانى كه از شايستگى لازم برخوردار باشند ، بركات ويژه اى نيز دارد . بر پايه احاديث اهل بيت عليهم السلام ، اين بركات عبارت اند از :

1 . هدايت باطنى

هدايت الهى ، دو گونه است : هدايت عام [16] و هدايت خاص . [17]هدايت عام ، به معناى ارائه طريق است ؛ ولى هدايت خاص به معناى رساندن به مقصد . نكته قابل توجّه ، اين است كه شرط برخوردارى از هدايت خاصّ الهى ، پيروى از هدايت عامّ اوست .

هدايت به معناى نخست ، بى ترديد ، از طريق انبيا و اوصياى آنان صورت مى گيرد ، هر چند بر پايه برخى احاديث ، هدايت دوم نيز از طريق آنهاست ، مانند اين حديث كه به سند معتبر از امام باقر عليه السلام نقل شده است :

لَنورُ الإِمامِ فى قُلوبِ المُؤمِنينَ أنوَرُ مِنَ الشَّمسِ المُضيئَةِ بِالنَّهارِ ، وَ هُمُ الَّذينَ يُنَوِّرونَ قُلوبَ المُؤمِنينَ ، وَ يَحجُبُ اللَّهُ نورَهُم عَمَّن يَشاءُ ، فَتُظلَمُ قُلوبُهُم وَ يَغشاهُم بِها .[18]

نور امام در دل هاى مؤمنان ، تابناك تر از نور خورشيدِ تابان در روز است. به خدا سوگند ، آنان دل هاى مؤمنان را روشن مى كنند .

اين سخن مى تواند اشاره به اين نكته باشد كه نقش انبيا و اوصياى آنان كه به موقعيت ولايت تكوينى دست يافته اند ، تنها نشان دادن راه تكامل نيست ؛ بلكه ضمير و باطن و جان انسان هاى مستعد در پرتو نورافشانى باطنى آنان ، پرورش مى يابند و به سوى كمال مطلق - كه مقصد و مقصود حركت انسانى است - ، ره سپار مى گردند .

علّامه طباطبايى در تبيين نقش امام در هدايت باطنى انسان ها مى فرمايد :

كسى كه حامل درجات قرب و امير قافله اهل ولايت بوده و رابطه انسانيت را با اين واقعيت حفظ مى كند ، در لسان قرآن ، «امام» ناميده مى شود . «امام» يعنى : كسى كه از جانب حق - سبحانه - ، براى پيشروى صراط ولايت ، اختيار شده و زمام هدايت معنوى را در دست گرفته . ولايت كه به قلوب بندگان مى تابد ، اشعّه و خطوط نورى هستند از كانون نورى كه پيش اوست ، و موهبت هاى متفرّقه ، جوى هايى هستند متّصل به درياى بيكرانى كه نزد وى مى باشد .[19]

امام ، آن شخص هادى است كه از نظر جنبه ملكوتى موجودات ، آنها را رهبرى مى كند و مقام «امامت» ، يك نوع ولايت بر اعمال مردم است از نظر باطن كه توأم با هدايت مى باشد ، و هدايت در اين جا به معناى رساندن به مقصد است ، نه تنها راه نمايى و ارائه طريق كه كار پيغمبران و رسولان ، بلكه عموم مؤمنانى است كه از راه موعظه و نصيحت ، مردم را به سوى خدا دعوت مى كنند .[20]

ايشان براى اثبات اين مدّعا ، در كتاب شيعه در اسلام در بخش امام شناسى ، در مطلبى با عنوان «امامت در باطن اعمال» مى نويسد :

امام چنان كه نسبت به ظاهر اعمال مردم ، پيشوا و ره نماست ، همچنان در باطن نيز سِمت پيشوايى و رهبرى دارد ، و اوست قافله سالار كاروان انسانيت كه از راه باطن به سوى خدا سير مى كند .

براى روشن شدن اين حقيقت به دو مقدّمه زيرين بايد عطف توجّه نمود :

اوّل . جاى ترديد نيست كه به نظر اسلام و ساير اديان آسمانى ، يگانه وسيله سعادت و شقاوت (خوش بختى و بدبختى) واقعى و ابدى انسان ، همانا اعمال نيك و بد اوست ، كه دين آسمانى تعليمش مى كند و هم از راه فطرت و نهاد خدادادى ، نيكى و بدى آنها را درك مى نمايد ... .

و جاى شك و ترديد نيست كه خداى آفرينش - كه از هر جهت ، بالاتر از تصوّر ماست - ، مانند ما تفّكر اجتماعى ندارد و اين سازمان قراردادى آقايى و بندگى و فرمان روايى و فرمانبرى و امر و نهى و مزد و پاداش ، در بيرون از زندگى اجتماعى ما وجود ندارد ، و دستگاه خدايى ، همانا دستگاه آفرينش است كه در آن ، هستى و پيدايش هر چيز به آفرينش خدا ، طبق روابط واقعى بستگى دارد و بس ... .

از اين بيان بايد نتيجه گرفت كه ميان اعمال نيك و بد و ميان آنچه در جهان ابديّت از زندگى و خصوصيات زندگى هست ، رابطه واقعى برقرار است كه خوشى و ناخوشى زندگىِ آينده ، به خواست خدا ، مولود آن است .

و به عبارت ساده تر در هر يك از اعمال نيك و بد ، در درون انسان ، واقعيتى به وجود مى آيد كه چگونگى زندگى آينده او مرهون آن است ... .

خلاصه ، انسان در باطن اين حيات ظاهرى ، حيات ديگر باطنى (حيات معنوى) دارد كه از اعمال وى سرچشمه مى گيرد و رشد مى كند و خوش بختى و بدبختى وى در زندگى آن سرا ، بستگى كامل به آن دارد ... .

دوم ، اين كه بسيار اتّفاق مى افتد كه يكى از ما كسى را به امرى نيك يا بد راه نمايى كند ، در حالى كه خودش به گفته خود ، عامل نباشد ؛ ولى هرگز در پيغمبران و امامان - كه هدايت و رهبرى شان به امر خداست - ، اين حال ، تحقّق پيدا نمى كند . ايشان به دينى كه هدايت مى كنند و رهبرى آن را به عهده گرفته اند ، خودشان نيز عامل اند و به سوى حيات معنوى كه مردم را سوق مى دهند ، خودشان نيز داراى همان حيات معنوى مى باشند ؛ زيرا خدا تا كسى را خود هدايت نكند ، هدايت ديگران را به دستش نمى سپارد و هدايت خاصّ خدايى ، تخلّف بردار نيست .

از اين بحث مى توان نتايج زير را به دست آورد :

1 . در هر امّتى ، پيغمبر و امام آن امّت ، در كمال حيات معنوى دينى - كه به سوى آن دعوت و هدايت مى كنند - ، مقام اوّل را حايز مى باشند ؛ زيرا چنان كه شايد و بايد ، به دعوت خودشان ، عامل و حيات معنوى آن را واجدند .

2 . چون اوّل اند و پيشرو و راهبر هستند ، از همه افضل اند .

3 . كسى كه رهبرى امّتى را به امر خدا بر عهده دارد ، چنان كه در مرحله اعمال ظاهرى رهبر و راه نماست ، در مرحله حيات معنوى نيز رهبر و حقايق اعمال با رهبرى او سير مى كنند .[21]بر اين اساس ، وظيفه امام ، تنها راه نمايى تشريعى مردم نيست تا راه نمايى او منحصر به دوران ظهور و حضور باشد ؛ بلكه ولايت و رهبرىِ باطنى مردم نيز با اوست و بديهى است كه حضور يا غيبت امام ، نقشى در اين باره ندارد .

احاديثى كه حاكى از بهره گيرى دل هاى اهل ايمان از علم و آداب امام غايب دارند نيز مى توانند اشارت به رهبرى باطنى ايشان باشند ، مانند اين حديث :

إن غابَ عَنِ النّاسِ شَخصُهُ فى حالِ هِدايَتِهِم ، فَإِنَّ عِلمَهُ وَ آدابَهُ فى قُلوبِ المُؤمِنينَ مُثبَتَةٌ ، فَهُم بِها عامِلونَ .[22]

اگر جسمش از مردم با وجود هدايت آنان پنهان است ، امّا دانش و آداب او در دل مؤمنان ، ثابت است و آنان به آن عمل مى كنند .

2 . انجام مأموريت هاى ويژه الهى

گزارش هاى فراوان و شايد متواترى در منابع شيعى [23] وجود دارد كه در مقاطع مختلف دوران غيبت كبرا ، جمعى از خواص ، توفيق تشرّف به محضر امام مهدى عليه السلام را يافته و از بركات ديدار ، ره نمودها و فريادرسى هاى ايشان ، بهره مند شده اند . اين گزارش ها - كه صحّت اجمالى آنها براى هر محقّق منصفى قابل احراز است - ، حاكى از آن اند كه امام غايب ، در كنار نقشى كه در نظام تكوين دارد ، مأموريت هاى ويژه اى نيز بر اساس مشيّت الهى به او واگذار مى شود ، مانند مأموريت هايى كه عالم معاصرِ موسى عليه السلام داشت و داستانش در سوره كهف آمده است .[24] رهبرى جن [25] را نيز مى توان از مأموريت هاى ويژه امام غايب شمرد .

واسطه فيوضات الهى

بر اساس آموزه هاى قطعى احاديث اهل بيت عليهم السلام ، امام (اعم از انبيا و يا اوصياى آنان) از آغاز آفرينش انسان و تا پايان جهان ، واسطه فيض الهى و مجرى مقدّرات اوست . از اين رو ، همه سال در شب قدر ، ملائكه و روح به محضر امام ، شرفياب مى گردند ، چنان كه در حديثى از پيامبر خدا صلى اللَّه عليه و آله آمده است :

آمِنوا بِلَيلَةِ القَدرِ؛ إنَّها تَكونُ لِعَلِىِّ بنِ أبى طالِبٍ وَ لِوُلدِهِ الأَحَدَ عَشَرَ مِن بَعدى .[26]

به شب قدر ، ايمان بياوريد. آن شب، پس از من، از آنِ على بن ابى طالب و فرزندان يازده گانه اوست .

و در حديثى ديگر از امير مؤمنان عليه السلام آمده :

إنَّ لَيلَةَ القَدرِ فى كُلِّ سَنَةٍ، وَ إنَّهُ يَنزِلُ فى تِلكَ اللَّيلَةِ أمرُ السَّنَةِ، وَ لِذلِكَ الأَمرِ وُلاةٌ بَعدَ رَسولِ اللّهِ صلى اللَّه عليه و آله . فَقالَ ابنُ عَبَّاسٍ : مَن هُم؟ قالَ عليه السلام : «أنَا وَ أحَدَ عَشَرَ مِن صُلبى أئِمَّةٌ مُحَدَّثونَ» .[27]

امير مؤمنان عليه السلام به ابن عبّاس فرمود: «شب قدر، در هر سال هست. در آن شب، برنامه سال، فرود مى آيد و پس از پيامبر خدا، آن برنامه را عهده دارانى است». ابن عبّاس گفت: آنان كيان اند؟ فرمود: «من و يازده نفر از نسل من، پيشوايانى مُحدَّث [كه از عالم غيب با آنان سخن گفته مى شود]» .

و در تفسير القمّى ، در تبيين آيه 4 از سوره قدر آمده است :

تَنَزَّلُ المَلائِكَةُ وَ روحُ القُدُسِ عَلى إمامِ الزَّمانِ، وَ يَدفَعونَ إلَيهِ ما قَد كَتَبوهُ مِن هذِهِ الاُمورِ .[28]

فرشتگان و روح القدس بر امام زمان فرود مى آيند و آنچه را از اين كارها نوشته اند، به وى تحويل مى دهند .[29]

نيازمندى فيض الهى به واسطه

ممكن است گفته شود كه : فيض الهى چه نيازى به واسطه دارد ؟ مگر خداوند نمى تواند بدون واسطه فيض ببخشد تا لازم باشد امام ، در فيض بخشى او وساطت نمايد؟

پاسخ ، اين است كه اين سخن ، همانند آن است كه كسى بگويد : خداوند متعال ، براى ايجاد حرارت و نور ، چه نيازى به آفرينش خورشيد دارد ؟ مگر نمى تواند بدون خورشيد ، نور و حرارت توليد كند؟ براى پرورش گياهان چه نياز به نور خورشيد و تغذيه خاك دارد؟ و براى بقاى نسل ، چه نيازى به آفرينش همسر دارد؟ و ...

پاسخ همه اين پرسش ها ، يكى است و آن ، اين كه : سنّت ثابت الهى در آفرينش جهان ، اين است كه هر پديده اى از طريق مجراى طبيعى خود ، تحقّق يابد ؛ چرا كه خداوند ، امتناع دارد كه امور عالم را جارى كند ، مگر از طريق واسطه ها .[30]

اصولاً پذيرش قانون علّيت ، به معناى آن است كه فيض بخشى ، از طريق اسباب و علل آن است . بنا بر اين ، واسطه شدن انسان كامل در فيض بخشى خداوند متعال ، نه تنها هيچ مشكل عقلى ندارد ، بلكه به عكس كاملاً منطبق با مبانى عقلى است .

واسطه فيض الهى قبل از آفرينش انسان

شبهه ديگرى كه در اين جا قابل طرح است ، اين است كه : قبل از آفرينش انسان ، چه چيزى واسطه فيض الهى بوده؟ اگر وجود امام ، مانع متلاشى شدن نظام جهان است ، بايد قبل از آفرينش انسان ، نظم جهان به هم خورده باشد ؛ چرا كه واسطه فيضى ، وجود نداشته است!

در پاسخ اين شبهه مى توان گفت : ندانستن ، دليل نبودن نيست . ما نمى دانيم كه پيش از آفرينش انسان ، واسطه نشدن چيزى همانند انسان كامل در فيض بخشى خداوند متعال ، ضرورت داشته يا نه ، و اگر ضرورت داشته ، آن واسطه ، چه بوده است . شايد وجود انسان كامل ، مانع اثرگذارى مفاسد اجتماعى در تباهى كلّى نظام جهان باشد .[31] بديهى است كه اين ضرورت ، پيش از آفرينش انسان ، وجود نداشته است .