ميانه‏‌روى در طلب دنيا

جهان‏بينى الهى ، عامل اصلى براى پرهيز از آفات توسعه مادّى است ؛ زيرا پيوند با آفريننده هستى و ايمان به حيات جاودان ، انسان را از در افتادن به ورطه اعمال نامشروع باز مى‏دارند و مانع استفاده از وسايل نادرست براى دستيابى به اهداف اقتصادى و توسعه نامشروع مادّى مى‏گردند. بدين سان است كه آدمى شكار دام دنياى نكوهيده نمى‏شود .

تفكّر توحيدى و ايمان به تقدير (با مفهوم درست و سازنده‏اش) در كنار مديريت و كار ، سبب مى‏شوند كه انسان با آرامش و آسودگى زندگى كند . انسان هر گاه باور كند كه خداوند روزى دهنده است ، ديگر اندوه روزى را نمى‏خورد؛ چرا كه مى‏داند خداوند متعال ، در صورتى كه او در طلب روزى خود سستى نكند ، روزى‏اش را تضمين كرده است . چنين كسى ، حرص نيز نمى‏ورزد و خود را ـ بيش از حدّى كه رَواست ـ در كام سختى‏ها و خطرها نمى‏اندازد ؛ بلكه به زندگى كريمانه قناعت مى‏كند و نيز آنچه را از حدّ رفع نيازش فراتر باشد ، انفاق مى‏نمايد كه اين خود ، مايه شكوفايى اقتصاد در گستره جامعه و خدمتى به همه انسان‏هاست[1]

بر پايه آنچه در تبيين معناى «دنيا» از نگاه قرآن و حديث آمد ، دنيا به خودى خود ، نه مذموم است و نه ممدوح ؛ بلكه همچون مزرعه‏اى است كه اگر تخم بدى در آن كشت شود ، حاصل آن زيانبار و نكوهيده است و اگر تخم نيكى در آن كاشته شود ، حاصل آن سودمند و ستوده است . از اين رو ، تعارضى ميان احاديثى كه مى‏گويند دنيا مزرعه خير است . و احاديثى كه دنيا را مزرعه شر مى‏دانند ، وجود ندارد .

بنا بر اين ، آنچه در اين بخش تحت عنوان «دنياى نكوهيده» آمده ، بدان معنا نيست كه دنيا بر دو نوع است : نكوهيده و ستوده ؛ بلكه بدان معناست كه بهره‏گيرى از دنيا دو گونه است : مذموم و ممدوح .

در بخش دوم از اين كتاب ، رهنمودهاى بسيار مهمّى در هفت فصل درباره دنياى نكوهيده ارائه مى‏گردند . اين رهنمودها به طور خلاصه عبارت‏اند از :

1 . تفسير «دنياى نكوهيده»

در فصل يكم ، ابتدا اهمّيت شناخت دنياى نكوهيده مورد تأكيد قرار گرفته و سپس دنياى نكوهيده تحت عناوينِ : تعريف دنيا ، ويژگى‏هاى دنيا ، مَثَل دنيا و جلوه‏هاى دنيا ، تفسير و تبيين و بدين سان ، مرزبندى گرديده است و در پايان نيز چگونگى اقبال و اِدبار دنيا بيان شده است .

چكيده سخن در اين باره ، آن است كه مرزهاى دنياى نكوهيده ، عبارت‏اند از : ترجيح دادن دنيا بر آخرت ، دل‏بستگى به دنيا ، فريب هوس‏هاى مادّى را خوردن ، اسراف ، تجاوز به حقوق ديگران و . . .

و در يك كلمه ، «بهره‏ورىِ نادرست از دنيا» ، كه اگر كسى وارد اين مرزها گردد ، در دام هوس‏هاى نامشروع گرفتار مى‏شود و هلاكت او قطعى است .

2 . بى‏ارزشى دنياى نكوهيده

آنچه در فصل دوم در تبيين بى‏ارزشى دنياى نكوهيده آمده است ( مانند : دنيا به اندازه بال پشه‏اى نمى‏ارزد ؛ پست‏ترين آفريده در نزد خداست؛ پست‏تر از مردار است . در نگاهى ابتدايى ، مبالغه‏آميز به نظر مى‏رسد ؛ امّا با تأمّل ، معلوم مى‏شود كه اين تعبيرها در تبيين ارزش بهره‏گيرى از منافع فانىِ دنيا به بهاى از دست دادن منافع هميشگى آخرت ، كاملاً دقيق و حساب شده است .

3 . هشدار نسبت به دام دنيا

در فصل سوم ، حقيقت لذّت‏هاى دنيا تبيين ، و هشدار داده شده كه مبادا مسلمانان فريفته شيرينى و خوشى‏هاى آن شوند ؛ زيرا محبّت دنيا مبدأ انواع گرفتارى‏ها

وآلودگى‏هاى اخلاقى و عملى است . همچنين تأكيد شده است كه مصاحبت با دنياى نكوهيده خطرناك است و مصاحب دنيا نمى‏تواند خود را از گرفتار شدن در دام آن و آلودگى به گناه ، حفظ كند ، همان طور كه كسى نمى‏تواند روى آب ، راه برود و پاهايش تر نشود .

4 . بزرگ‏ترين خطر دنيادوستى

فصل چهارم ، شرح فصل سوم است ؛ زيرا فصل سوم هشدار مى‏دهد كه فريفتگى و دل‏بستگى به دنيا ، ريشه انواع آلودگى‏ها و گرفتارى‏هاست و در فصل چهارم ، آثار زيانبار دل‏بستگى به دنيا در زندگى فردى و اجتماعى ، و دنيوى و اخروى شرح داده شده‏اند .

شايان ذكر است كه در ميان آثار زيانبار حبّ دنيا ، از همه خطرناك‏تر ، بيمارىِ كوردلى و تباه شدن خرد و انديشه است و اگر كسى دچار اين بيمارى گردد ، هرگز رستگار نخواهد شد .

به بيان روشن‏تر ، دل‏بستگى به دنيا ، از يك سو ، ريشه در نادانى دارد و از سوى ديگر ، ثمره‏اش نادانى است ؛ امّا اين دو نادانى ، با هم متفاوت‏اند : نادانى اوّل ، قابل درمان است و رهنمودهاى اسلام در تعريف دنياى مذموم و تبيين خطر آن ، در حقيقت براى درمان اين نوع از نادانى است ؛ ولى نادانى دوم ، قابل درمان نيست ؛ زيرا اگر رهنمودهاى اسلام براى زدودن نادانى اوّل به كار گرفته نشد و آدمى در دام دنيا افتاد ، آلودگى‏هاى اخلاقى و عملى ، حجاب خرد و قلب مى‏گردند و به تدريج ، در اثر كثرت زنگارهاى جان و مزمن شدن بيمارى روانى ، قدرت شناخت عقلى و قلبى از انسان سلب مى‏گردد . در اين جاست كه او ديگر نمى‏تواند راه نجات را بيابد و سعادتمند شود . درباره اين گونه افراد ، خداوند متعال خطاب به پيامبر خود مى‏فرمايد :

«وَ مَآ أَنتَ بِهَـدِى الْعُمْىِ عَن ضَلَــلَتِهِمْ . نمل : آيه 81 .

و تو كوران را از گمراهى‏شان به راه نمى‏آورى» .

يعنى حتّى پيامبر خاتم صلى‏الله‏عليه‏و‏آله نيز كه بزرگ‏ترين طبيب بيمارى‏هاى روانى است ، نمى‏تواند او را درمان كند و هدايت نمايد .

5 . ريشه دل‏بستگى به دنيا

در فصل پنجم ، روشن مى‏شود كه دل‏بستگى به دنياى نكوهيده ، به دو ريشه باز مى‏گردد : يكى نادانى و ناآگاهى ، و ديگرى آرزوى دور و دراز . البته آرزوى دور و دراز نيز ريشه در ناآگاهى و نادانى دارد .

بنا بر اين ، گام اوّل در درمان بيمارىِ دنيادوستى ، تحصيل علم و معرفت ، و گام بعدى ، به كارگيرى آن در عمل است .

6 . نشانه‏هاى دنياپرستان و ادب برخورد با آنان

در فصل ششم ، نشانه‏هاى دنياپرستان و كسانى كه در دام دنيا گرفتار شده‏اند ، بيان شده تا از اين طريق ، جامعه اسلامى آنان را بشناسد . از اين رو ، براى آن كه انسان ، خود نيز گرفتار اين دام نگردد ، نه تنها از بزرگداشت آنان بايد اجتناب كند؛ بلكه روى‏گردانى از آنان نيز ضرورى است :

« فَأَعْرِضْ عَن مَّن تَوَلَّى عَن ذِكْرِنَا وَ لَمْ يُرِدْ إِلاَّ الْحَيَوةَ الدُّنْيَا. نجم : آيه 29 .

پس ، از هر كه از ما روى برتافته و جز زندگى دنيا را خواستار نبوده است ، روى برتاب » .