حکمت نامه رضوی

امام رضا علیه السلام، يکى از امامانى است که به دليل شرايط سياسى جامعه اسلامى دوران زندگى او، ميراث علمى نسبتا فراوانى از خود به جاى گذاشته است. هر چند امروزه همه ميراث امام رضا در اختيار ما نيست، ليکن همين مقدارى که از گزند حوادث مصون مانده و هم‏ اکنون در اختيار ماست، نيز قابل توجّه است و بخشى از آنها که مرتبط با موضوع اين نوشتار است، با عنوان «حکمت‏نامه رضوى» در اختيار علاقه ‏مندان قرار می ‏گيرد.

فهرست مطالب
حکمت‏ نامه رضوى شامل يک درآمد، هشت بخش و ۴۵ فصل است. در آغاز آن، گزارش کوتاهى از زندگى امام رضا، دوران امامت ايشان، سفر اجبارى ايشان به خراسان، پذيرفتن ولايت‏عهدى مأمون، عظمت علمى و عملى ايشان، شمار احاديثى که از ايشان نقل شده، و شهادت و زيارت آن بزرگوار ارائه می ‏شود. سپس حکمت‏ هاى به يادگار مانده از ايشان در زمينه مسائل عقلى، علمى، اعتقادى، سياسى، عبادى، اخلاقى و پزشکى، با نظمى نوين در هشت بخش گزارش می ‏گردد.
بخش اوّل: ره‏نمودهاى معرفتى
در اين بخش، حکمت‏ هاى عقلى و علمى رضوى در دو فصل، گزارش شده‌اند:
در فصل اوّل، جايگاه عقل از نگاه اسلام، آثار و نشانه‏ هاى به کارگيرى عقل در زندگى و علايم کمال آن، ارائه می ‏گردند.
در فصل دوم، ره‏نمودهايى در باره ارزش علم و حکمت، نقش آشنايى با علوم و معارف پيامبر و اهل بيت در تقويت بنيان‏ هاى نظام اسلامى، آداب و آفات تعليم و تعلّم، نشانه‏ هاى علم و معرفت، ناپسندى اظهار نظر بدون علم و همزيستى با مردم نادان مطرح می شود.
بخش دوم: ره‏نمودهاى اعتقادى
در اين بخش، ره‏نمودهاى حکيمانه امام رضا در باره باورهاى دينى در ده فصل گزارش می‏ گردد:
فصل اوّل به مباحثِ کلّى مرتبط با باورهاى دينى اختصاص دارد، مانند: تعريف ايمان، فرق ايمان و اسلام، چيزهايى که ايمان به آنها ضرورى است، درجات ايمان، آثار ايمان و نشانه‏ هاى مؤمن، حقوق مؤمن و آفات ايمان.
فصل دوم در باره شناخت خداوند سبحان است. در اين فصل، مباحثى مانند: ارزش خداشناسى، حکمت وجوب خداشناسى، مبادى (زمينه ‏ها و خاستگاه‏ هاى) خداشناسى، مباحث مرتبط با توحيد و يگانگى خدا و مباحث مرتبط با اسما و صفات الهى مطرح می گردد، و در ادامه مشروح مناظره امام با متکلّم خراسان، سليمان مروزى، در باره اسما و صفات الهى گزارش می ‏شود. پايان‏ بخش اين فصل، احاديثى در موضوع موانع و حجاب‏ هاى معرفت است.
فصل سوم به باورهاى اسلامى در زمينه قضا و قدر اختصاص دارد. اين فصل با تبيين جايگاه قضا و قدر در آفرينش آغاز می ‏شود و با تأکيد بر ضرورت خشنودى از مقدّرات الهى پايان می ‏يابد. همچنين در ضمن مطالب، تحليل‏ هايى در باره تقدير خوش‏بختى و بدبختى، و جبر و تفويض و امر بين الأمرين ارائه می ‏گردد.
در فصل چهارم، مباحثى در باره نبوّت عامّه گزارش می ‏شود، مانند: حکمت نبوّت، علّت اختلاف معجزات انبيا، عصمت پيامبران، تعداد پيامبران و پيامبران اولوا العزم.
در فصل پنجم، سخنانى که از امام رضا در باره انبياى الهى نقل شده، گزارش می ‏شوند. اين فصل با مباحث مرتبط با آدم و شجره ممنوعه آغاز می گردد و در ادامه، ازدواج او و چگونگى تناسل طبقه دوم انسان‏ ها بيان می ‏شود. سپس به پاره ‏اى از اخبار مربوط به نبوّت نوح، ابراهيم، يوسف، اسماعيل صادق الوعد، موسى و عيسى ـ که درودهاى خدا بر همه آنان باد ـ اشاره می گردد.
موضوع فصل ششم، نبوّت خاتم پيامبران است. در اين فصل، مباحثى مانند: استدلال ‏هاى امام رضا درباره نبوّت خاتم انبيا شاهد نبوّت ايشان، شکافته شدن ماه به اعجاز ايشان، و نيز ويژگی ‏ها و سنّت‏ هاى ايشان مطرح می ‏شود.
فصل هفتم در باره مباحث قرآنى است و با سخنان امام در باره اعجاز قرآن و فضايل و خصايص اين کتاب آسمانى آغاز می ‏شود و با مسائلى مانند: حدوث قرآن، اوّلين و آخرين سوره‏اى که بر پيامبر نازل شد، و تحريم جدال در قرآن ادامه می ‏يابد. سپس تفسير ۷۸ آيه از آيات قرآن که از امام رضا نقل شده، ارائه می گردد. پايان ‏بخش اين فصل، مطالبى در باره قرآنْ‏ درمانى است. گفتنى است مباحث مرتبط با تلاوت قرآن در فصل ششم از بخش «حکمت‏ هاى عبادى» خواهد آمد.
در فصل هشتم، مباحثى در باره مرگ مطرح می ‏شود، مانند: فرشته مرگ، مرگ همه موجودات زنده حتّى ملک الموت، تأکيد بر آماده شدن براى مرگ، توصيف مرگ، سؤال قبر، و آنچه موجب پيشگيرى از عذاب قبر می ‏گردد.
فصل نهم به روز رستاخيز اختصاص دارد. محورهاى مطالب اين فصل عبارت ‏اند از: استدلال عقلى امام براى کسانى که منکر عالم آخرت هستند، نزديکى قيامت از نگاه پيامبر خدا مهم‏ترين پرسش‏ ها از انسان در روز قيامت، کسانى که بدون حساب به دوزخ منتقل می ‏شوند، و گستره رحمت الهى در آن روز.
موضوع فصل دهم، بهشت و دوزخ است. اين فصل با گزارش و تحليلى در باره آفرينش بهشت و دوزخ آغاز می ‏گردد و سپس نکاتى در باره انتخاب بهشت، و تأکيد بر اين که انتخاب راه بهشت، بدون تحمّل سختی ‏هاى اين راه امکان‏پذير نيست ارائه می ‏گردد. بيشترين گناهى که موجب ورود به دوزخ می شود، موانع دوزخى شدن، و گناهانى که موجب تشديد عذاب دوزخ و يا خلود در آن می ‏گردند، مطالب بعدى اين فصل اند.
بخش سوم: ره‏نمودهاى اعتقادى ـ سياسى
در اين بخش، حکمت‏ هايى که آميزه ‏اى از باورهاى دينى و سياسى اند، در هشت فصل گزارش می ‏شوند:
فصل اوّل به مباحث کلّى امامت و رهبرى اختصاص دارد، مانند: فرق ميان رسول و نبى و امام، حکمت امامت و رهبرى، خطر جهالت درباره امام و رهبر الهى، وظايف امام، حقوق متقابل امام و مردم. اين فصل با گزارشى از برخورد امام با غاليان، پايان می ‏يابد.
فصل دوم به جايگاه با عظمت خاندان رسالت در اسلام، اشاره دارد. در اين فصل، ابتدا توضيح داده می ‏شود که مقصود از عنوان «اهل بيت» در قرآن و احاديث اسلامى چيست و چه کسانى مصاديق آن اند، و در ادامه مباحثى مانند: نقش اهل بيت در خداشناسى و يکتاپرستى، شمار امامان اهل بيت، دانش اهل بيت، ويژگی هاى اهل بيت، مکارم اخلاق و ولايت اهل بيت مطرح می ‏گردد. همچنين نسبت به غلو در باره مقام آنان هشدار داده می ‏شود. پايان‏ بخش اين فصل، احاديثى است درباره شيعيان اهل بيت و نيز کسانى است که از اين خاندان محسوب می ‏شوند و يا از اين خاندان به شمار نمی ‏آيند.
موضوع فصل سوم، خلافت بلافصل امام على، پس از پيامبر خدا است. در اين فصل، رواياتى که با تعبيرهاى گوناگون، اين مدّعا را اثبات می ‏کنند، گزارش شده و پايان‏بخش آن، نهى از غلو در فضايل آن امام است.
فصل چهارم به فضايل همسر امير مؤمنان و مادر امامان، فاطمه اختصاص دارد. گفتنى است آوردن اين فصل در ضمن حکمت‏ هاى اعتقادى ـ سياسى، بِدان جهت است که اصولاً جايگاه اعتقادى ـ سياسى خاندان رسالت، آميخته با جايگاه آن بزرگوار است. افزون بر اين، مواضع سياسى آن بانو پس از وفات پدر بزرگوارش پيامبر خدا، نقشى اساسى در تبيينِ اصل اعتقادى ـ سياسى امامت و رهبرى در اسلام داشته است.
در فصل پنجم به پاره‏ اى از فضايل امام حسن و امام حسين اشاره شده است.
موضوع فصل ششم، امامت امام رضا است. در اين فصل با گزارش ‏هايى در باره ادلّه امامت آن امام پس از پدر بزرگوارش آغاز می شود، سپس با مباحث مختلفى مانند: مبارزه ايشان با جريان انحرافى واقفيّه، فضايل و مناقب ايشان، و کسانى که مورد دعا و يا نفرين ايشان قرار گرفته ‏اند، ادامه می ‏يابد. همچنين مسئله سفر اجبارى ايشان به خراسان و پذيرفتن ولايت‏عهدى مأمون در اين فصل مطرح می گردد.
تصريح آن امام بر امامت فرزند بزرگوارش امام جواد و نماز خواندن ايشان بر جنازه پدر نيز در اين فصل، گزارش شده است.
در فصل هفتم، شمارى از مباحث مرتبط با موضوع مهدويت مطرح شده است، مانند: تنصيص بر امامت امام مهدى، ويژگی ‏هاى امام مهدى، حکمت غيبت، نشانه‏ هاى ظهور، جمعى از ياران، دعا براى ايشان و فضيلت انتظار فَرَج ايشان.
فصل هشتم به مرجعيت علمى اهل بيت پس از پيامبر براى جهان اسلام پرداخته است. مرجعيت علمى اهل بيت در واقع، يک موضوع معرفتى، اعتقادى و سياسى است و احاديث فراوانى بر آن دلالت دارند که از جمله آنها حديث متواتر ثقلين است. با تأمّل در احاديث اين فصل، به نکات مهمّى در تبيين مرجعيت علمى اهل بيت مى‏ توان دست يافت، مانند: نقش ترويج معارف اهل بيت در جهانى شدن اسلام، نقش اصول گرفته شده از آنان در اجتهاد، راه علاج اختلاف احاديث و....
بخش چهارم: ره‏نمودهاى عبادى
در اين بخش، ره‏نمودهاى حکيمانه امام هشتم در زمينه عبادات، در ده فصل ارائه مى ‏گردند:
در فصل اوّل، مباحثى مانند: وجوب عقلى عبادت، حکمت عبادت، اخلاص در عبادت، و انواع عبادت مطرح مى‏ شوند و با هشدار در باره شهرت يافتن به عبادت، پايان مى ‏يابد.
فصل دوم، به موضوع اذان اختصاص دارد. اين فصل، شامل گزارش‏ هايى در باره تشريع اذان، حکمت اذان، فضيلت اذان، ادب شنيدن اذان، برکت اذان گفتن در منزل و توصيه به اذان گفتن در گوش نوزاد است.
فصل سوم در باره نماز است. در اين فصل، مباحثى مانند: حکمت نماز، حکمت نماز جماعت، فضيلت نماز، اهمّيت حضور قلب در نماز، و تأکيد بر نماز اوّل وقت مطرح مى‏ شود و در ادامه گزارش‏ هايى درباره نماز شب، نماز پيامبر، نماز ايشان در ماه رمضان، نماز حاجت و نماز استخاره مى‏ آيد.
همچنين فضيلت نماز در مسجد الحرام، مسجد النبى و مسجد کوفه بيان مى‏ گردد. پايان‏ بخش اين فصل، هشدار در باره ترک نماز و تضييع آن است.
در فصل چهارم، ره‏نمودهاى حکيمانه امام در باره روزه ارائه مى ‏گردد، مانند: فضيلت ماه رمضان، حکمت وجوب روزه‏ دارى در اين ماه، دعاى فرشتگان براى روزه‏ دار، ضرورت آمادگى براى ورود به مهمان‏سراى الهى، و دعاى سحر.
در فصل پنجم، مباحثى در باره حج مطرح مى ‏شود. اين فصل با تبيين حکمت اين حُکم الهى و فضيلت آن آغاز مى ‏گردد و با اشاره به ادب اقامت در مکه پايان مى‏ يابد.
موضوع فصل ششم، تلاوت قرآن است و در آن، ره‏نمودهايى در باره برکت خواندن قرآن در خانه، فضيلت نگاه کردن به قرآن، خواندن قرآن با صداى زيبا، ادب باطنى تلاوت قرآن، و آنچه در قرائت قرآن بايد از آن اجتناب کرد، ارائه مى‏ گردد.
فصل هفتم به ره‏نمودهايى در باره دعا اختصاص دارد، مانند: فضيلت دعا و اهمّيت آن در سختى و راحتى، ادب دعا کردن، بهترين زمان و مکان براى دعا، شرايط اجابت دعا، افراد مستجاب الدعوه، و حکمت تأخير اجابت دعا.
در فصل هشتم، بيست و دو دعا از امام هشتم گزارش مى ‏شود که نخستين آنها دعاى قنوت نماز جمعه و پايان‏ بخش آنها، دعاى بيمار است.
فصل نهم، ره‏نمودهايى درباره ياد خدا و اذکارى مانند: تهليل، تسبيح، تحميد، حوقله (لا حول و لا قوّة إلاّ باللّه‏)، استعاذه، استغفار و صلوات بر محمّد و خاندان ايشان است. همچنين ره‏نمودهايى درباره ياد خدا در شروع نوشتار، و هنگام ترس و وحشت، و هشدار نسبت به موانع ذکر، ارائه مى ‏گردد.
در فصل دهم، زيارت قبر انبيا، اوصياى آنان و صالحان توصيه شده و به طور خاص، زيارت پيامبر، اهل بيت، امام على، امام حسين، امام کاظم، و حضرت معصومه مورد تأکيد قرار گرفته است.
بخش پنجم: ره‏نمودهاى اخلاقى و عملى
در اين بخش، ره‏نمودهاى حکيمانه امام رضا در زمينه زيبايى ‏ها و زشتى ‏هاى اخلاقى و عملى در سه فصل ارائه مى ‏شود:
فصل اوّل به تبيين مکارم اخلاق و محاسن اعمال اختصاص دارد که با حُسن خلق آغاز مى ‏شود.
در فصل دوم، ره‏نمودهايى در باره نظافت و آرايش ارائه مى ‏شود. اين فصل را مى‏ توان بخشى از فصل اوّل به حساب آورد.
فصل سوم، ويژه تبيين زشتى ‏هاى اخلاقى و عملى است که از بداخلاقى و آزار مسلمانان آغاز مى ‏گردد.
بخش ششم: ره‏نمودهاى بهداشتى و پزشکى
در اين بخش، حکمت‏ هايى که در باره امور بهداشتى و درمانى از امام رضا نقل شده، در چهار فصل تقديم علاقه‏ مندان مى‏ گردد:
فصل اوّل، ويژه ره‏نمودهايى در باره خوردن و آشاميدن است، مانند: پرهيز از پرخورى، سبک خوردن شام، وعده‏ هاى غذا، و آداب خوردن و آشاميدن.
فصل دوم، ويژه تبيين نقش استفاده از ميوه‏ ها و برخى از خوردنى ‏ها و آشاميدنى‏ ها در پيشگيرى و يا درمان شمارى از بيمارى ‏هاست.
فصل سوم به ره‏نمودهايى اختصاص دارد که از امام رضا در زمينه مسائل پزشکى نقل شده است. اين فصل با تأکيد بر اين که در نظام آفرينش، همه بيمارى‏ ها قابل درمان اند، آغاز مى ‏شود و در ادامه امورى که موجب پيشگيرى و يا درمان شمارى از بيمارى مى ‏شوند مطرح مى ‏گردد.
در فصل چهارم، رساله ذهبيّه منسوب به امام رضا به طور کامل گزارش شده است و در ادامه ضمن تحليلى کوتاه، به نقدهايى در باره انتساب اين رساله به آن امام، پرداخته شده است.
بخش هفتم: ره‏نمودهاى جامع
در اين بخش، احاديثى که مباحث متنوّعى در آنها مطرح گرديده، در هشت فصل گزارش مى ‏شوند. شايان ذکر است به دليل بلند بودن متن بيشتر احاديث اين بخش، تلاش شده است تا با به کارگيرى قريب دويست عنوان فرعى، در حدّ امکان، بازيابى مطالب آنها تسهيل گردد.
در فصل اوّل، يکى از نوشتارهاى منسوب به امام رضا با عنوان «محض الاسلام (اسلام ناب)» نقل شده است. بر اساس آنچه شيخ صدوق در کتاب عيون أخبار الرضا آورده، مأمون از امام رضا درخواست کرد که اسلام ناب را در نوشته ‏اى براى او خلاصه کند و امام در پاسخ، رساله محض اسلام را نوشت.
فصل دوم در باره حکمت شمارى از احکام فقهى است که محمّد بن سنان از امام رضا نقل کرده است.
فصل سوم، به آنچه فضل بن شاذان (شادان) در باره حکمت عقايد و احکام، از امام رضا نقل کرده است، اختصاص دارد.
در فصل چهارم تا هشتم اين بخش، مناظره ‏هاى امام رضا با رؤساى اديان و مکتب ‏هاى مختلف، و نيز پاسخ‏ هاى ايشان در مجلس فقها و متکلّمان گزارش مى‏ گردد.
بخش هشتم: ره‏نمودهاى گوناگون
سخنان حکيمانه‏ اى که در قالب بخش‏ ها و فصول گذشته قابل ارائه نبوده، در بخش هشتم حکمت‏نامه رضوى تحت عنوان «ره‏نمودهاى گوناگون» تقديم علاقه‏ مندان آشنايى با معارف اهل بيت مى‏ شوند.
اميد که با عنايت ويژه خداوند سبحان، اين اثر در راستاى جهانى شدن معارف سازنده خاندان رسالت، مفيد و براى همگان سودمند باشد.