شهادت‌نامه امام حسين عليه السلام

پيش‏گفتار

بررسى جامع و همه‏جانبه زندگى پيشوايان دينى (پيامبر صلى اللَّه عليه و آله و اهل بيت عليهم السلام) ، از آن رو كه به فهم درست گفتار، رفتار و موضعگيرى آنان در شرايط گوناگون مى‏انجامد ، ضرورى است ؛ زيرا نگاه تجزيه‏اى و تك‏بعدى ، از آفتِ بدفهمى مصون نيست. در نگاه جامع مى‏توان رشته پيوند حلقه‏هاى به ظاهر گسسته را پيدا كرد ، چنان كه با همين نگاه مى‏توان تعارض ظاهرى برخى سخنان و رفتارها را برطرف ساخت.

اين جامع‏نگرى ، تنها با پژوهش‏هاى علمى و روشمند در باره هر يك از اين پيشوايان ، تحقّق مى‏يابد كه لازمه آن ، حضور محقّقان با تخصّص‏هاى گوناگون در مراحل مختلف پژوهش است . به انجام رساندن چنين پژوهش‏هايى ، ساليان درازى است كه دغدغه اين جانب و همكارانم در پژوهشكده علوم و معارف حديث است.

دانش‏نامه امير المؤمنين عليه السلام كه در سال 1379 منتشر شد ،[1] نخستين اثر از اين گونه پژوهش بود كه پس از مدّت‏ها تلاش ، به ثمر نشست و در جامعه علمى داخل و خارج كشور ، بازتاب‏هاى بسيار مثبت داشت. دومين اثر از اين مجموعه نيز كتابى است با عنوان دانش‏نامه امام حسين عليه السلام كه به لطف الهى در سال 1388 پس از سال‏ها مطالعه و تحقيق ، با همكارى جمعى از پژوهشگران پژوهشكده ، به انجام رسيد و در جاى خود ، مورد توجّه ويژه فرهيختگان و عموم خوانندگان قرار گرفت . در اين كتاب ، تلاش شده است تا زواياى مختلف زندگانى امام حسين عليه السلام (و از آن جمله حماسه تاريخ‏ساز كربلا) ، به تفصيل ، مورد بررسى و پژوهش قرار گيرد .

ناگفته پيداست كه امام حسين عليه السلام در ميان شيعيان و عموم مسلمانان و حتّى ديگر جوامع ، بيشتر با حادثه عاشورا - كه درخشان‏ترين بخش زندگى ايشان است - ، شناخته شده است . البته اگر گزارش اين بخش از زندگى ايشان با ديگر بخش‏هاى آن همراه گردد، شناخت كامل‏ترى به دست مى‏دهد. از اين رو ، تلاش شد تا در دانش‏نامه ياد شده ، تمام مقاطع زندگى امام حسين عليه السلام بازگو شود ، هر چند حساسيت و بزرگى حادثه عاشورا ايجاب مى‏كرد كه نسبت به آن مقطع ، بررسى علمى درخور انجام گيرد كه اين مهم نيز در حدّ توان ، به منصّه ظهور رسيد . اين كوشش‏ها با اين هدف سامان يافت كه بتواند تاريخ زندگى نورانى و افتخارآميز حضرت ابا عبد اللَّه الحسين عليه السلام و بويژه حماسه كربلا را ، هر چه كامل‏تر ، دقيق‏تر و با شيوه‏هاى علمى به خوانندگان ، منتقل نمايد .

به نمايش گذاشتن نسخه‏اى از انسان كامل و قرآن ناطق‏

واقعيت ، اين است كه امام حسين عليه السلام ، با بهره‏گيرى از فرصت گران‏قدر كربلا ، نسخه كاملى از قرآن ناطق و انسان كامل را در برابر چشم جهانيان ، به نمايش گذاشت و حماسه‏اى بى‏نظير ، پديد آورد . در اين حماسه ، انواع خصلت‏هاى والاى انسانى ، همچون : صبر و استقامت ، ايثار و از خود گذشتگى ، كرامت و عزّت نفس ، آزادى‏خواهى ، صداقت و حفظ آرامش روانى در سخت‏ترين شرايط زندگى (در برابر انواع پستى‏ها ، جنايت‏ها، قساوت‏ها و بى‏رحمى‏ها) ، به گونه‏اى جلوه يافته كه فرشتگان الهى ، شگفت‏زده شده‏اند .[2]

اين نمايش ، به قدرى صريح ، روشن ، آشكار و عمومى بود كه حتّى دشمنان امام على عليه السلام و اهل بيت عليهم السلام نيز نتوانستند آن را تحريف كنند و چهره درخشان ابا عبد اللَّه الحسين عليه السلام و قيام الهى او را به گونه‏اى ديگر ، جلوه دهند .

بزرگ‏ترين درس عاشورا

تاريخ عاشورا ، درس‏هاى اخلاقى ، سياسى و اجتماعى ارزنده و متنوّعى را به امّت اسلامى ، بلكه به همه آزادى‏خواهان راستين ، ارائه مى‏كند ؛ ليكن بزرگ‏ترين درس آن ، هشدار نسبت به استحاله فرهنگى و سياسى يك جامعه ارزش‏مدار است . اين درس ، خصوصاً براى ملّت ايران - كه با الهام گرفتن از فرهنگ عاشورا و رهبرى يكى از فرزندان راستين ابا عبد اللَّه الحسين عليه السلام ، امام خمينى رحمه اللَّه عليه، انقلابى را بر پايه ارزش‏هاى اسلامى پديد آوردند - ، فوق العاده مهم ، بيدار كننده و عبرت‏آموز است .

واقعيت ، اين است كه تاريخ عاشورا ، از ظرفيت بى‏بديلى در هدايت انسان‏ها و ساختن جامعه آرمانىِ انسانى و مبتنى بر ارزش‏هاى اسلامى ، برخوردار است و با توجّه به اين ظرفيت فرهنگى ، راز اين حديث نبوى گشوده مى‏گردد كه : در حسّاس‏ترين نقطه عرش الهى ، از حسين ، به عنوان «چراغ هدايت» و «كشتى نجات» ، ياد شده است . متن حديث ، چنين است :

إنَّ الحُسَينَ بنَ عَلِىٍّ عليه السلام فِى السَّماءِ أكبَرُ مِنهُ فِى الأَرضِ ؛ و إنَّهُ لَمَكتوبٌ عَن يَمينِ عَرشِ اللَّهِ عزّوجل : مِصباحُ هُدىً ، و سَفينَةُ نَجاةٍ [3] .

حسين بن على عليه السلام ، در آسمان ، مقامى برتر از زمين دارد ؛ چرا كه در سمت راست عرش الهى ، در باره او نوشته شده است : چراغ هدايت و كشتى نجات !

بى ترديد ، همه امامان اهل بيت عليهم السلام ، چراغ هدايت و كشتى نجات اند ؛ امّا ظرفيت فرهنگى تاريخ عاشورا، سبب شده است كه نام امام حسين عليه السلام بدين عنوان به ثبت برسد .

آرى ! بهره‏گيرى صحيح از اين ظرفيت مى‏تواند نه تنها ملّت‏هاى مسلمان ، بلكه جهان را از بن‏بست اجتماعى ، فرهنگى و سياسى‏اى كه امروز گرفتار آن است ، نجات دهد .

اين است راز آن همه تأكيد اهل بيت عليهم السلام بر زنده نگه داشتن عاشورا ، رفتن به كربلا و زيارت سيّد الشهدا .

ضرورت بازنگرى تاريخ عاشورا

ظرفيت گسترده فرهنگى واقعه عاشورا و جايگاه ويژه آن در جهان اسلام ، بويژه نزد پيروان اهل بيت عليهم السلام ، ايجاب مى‏كند كه موضوع نهضت حسينى ، به عنوان يكى از اصلى‏ترين مسائل مطرح در مكتب تشيّع ، در حوزه‏هاى علميّه و دانشگاه‏ها ، توسط توانمندترين دانشمندان و كارشناسان ، مورد تحقيق و تدقيق قرار گيرد و نخبگان آشنا با قرآن و حديث و تاريخ اهل بيت عليهم السلام ، ضمن جمع‏آورى ، جمع‏بندى و ارزيابى گزارش‏هاى تاريخى ، ابعاد متنوّع و آموزنده اين حماسه سرشار از هدايت ، عزّت و سعادت را تبيين و تفسير نمايند .

امّا با كمال تأسّف ، بايد گفت كه عدم توجّه لازم از جانب حوزه‏هاى علميّه و شخصيت‏هاى بزرگ علمى شيعه به اين مسئله بسيار مهم ، از يك سو ، و گِرِه خوردن مراسم عزادارى سيّد الشهدا عليه السلام با معيشت شُمارى از مردم ، از سوى ديگر ، سبب شده است كه در بسيارى از مجالس عزادارى امام حسين عليه السلام ، تحريك عواطف مردم ، جاى‏گزين تبيين اهداف بلند نهضت حسينى گردد و بدين سان ، نه تنها بازار گزارش‏هاى ضعيف و بى‏ريشه‏اى كه جنبه عاطفى آنها قوى است - هر چند خلاف شأن و منزلت اهل بيت عليهم السلام اند - ، رونق يابد ، بلكه به تعبير استاد شهيد مطهّرى ، با اين استدلال ماكياوِلى كه «هدف ، وسيله را توجيه مى‏كند» ، راه براى جعل و دروغ در مرثيه سرايى ، هموار شود .[4] نمونه‏هايى از اين گزارش‏ها را با نقد شهيد مطّهرى بنگريد :

- «هاشم بن عُتبه مِرقال ، با نيزه‏اى به طول هجده گَز ، به يارى امام حسين عليه السلام آمد» ،[5] در حالى كه او از ياران امام على عليه السلام بود و حدود بيست سال پيش از واقعه عاشورا ، در جنگ صِفّين ، كشته شده بود!

- «عمر بن سعد ، يك ميليون و ششصد هزار نفر از مردم كوفه را به كربلا آورد» ،[6] در صورتى كه در آن زمان ، جمعيت كلّ كوفه ، حدود يكصد هزار نفر بوده است !

- «امام حسين عليه السلام ، در روز عاشورا ، سيصد هزار نفر را به دست خود ، هلاك گردانيد» ،[7] در صورتى كه اگر امام عليه السلام در هر ثانيه ، يك نفر را كُشته باشد ، براى كشتن سيصد هزار نفر ، 83 ساعت و بيست دقيقه ، وقت لازم است!

- «حضرت ابو الفضل عليه السلام ، روز عاشورا ، 25 هزار نفر را كُشت» ،[8]

كه با محاسبه‏اى كه بدان اشاره شد ، كُشتن اين شمار از دشمن ، نزديك به هفت ساعت ، وقت مى‏خواهد !

نويسنده گزارش‏هاى ياد شده ، گويا با هدف ايجاد فرصت لازم براى عمليات مورد اشاره ، مدّعى مى‏شود كه روز عاشورا ، 72 ساعت طول كشيده است‏[9]! [10]

از اين دست گزارش‏ها در كتاب‏هايى كه با عنوان «منابع ضعيف يا غير قابل استناد» در صفحات آينده معرّفى مى‏شوند ، فراوان است .[11] البته بايد مطالبى را هم كه به عنوان «زبانِ حال» از سوى روضه‏خوانان و مرثيه سرايان ، مطرح و به تدريج ، به «زبانِ قال» تبديل شده و مى‏شود ، به فهرست گزارش‏هاى ضعيف ، افزود !

بارى ، پاسخگو نبودن پژوهشگران و صاحب‏نظران اين عرصه به نيازهاى جدّى جامعه در زمينه تاريخ صحيح و اهداف بلند نهضت حسينى ، سبب شده است كه شمار كتاب‏هايى كه خصوصاً در عصر حاضر در باره امام حسين عليه السلام تأليف شده‏اند ، به صدها و بلكه هزاران عنوان برسد ، و در عين حال ، كتاب‏هاى مستند و قابل اعتماد در جهت تبيين صحيح تاريخ نهضت حسينى و اهداف و آرمان‏هاى آن ، بسيار اندك باشند . از اين رو ، در جامعه امروز ايران - كه انقلاب اسلامى آن ، با الهام از نهضت عاشورا به ثمر رسيده و سومين دهه خود را نيز پشت سر گذاشته است - ، بازنگرى و بازنگارى تخصّصى تاريخ عاشورا و پاك سازى آن از مطالب بى‏اساس و موهن ، در جهت محافظت و صيانت از جان‏مايه انقلاب اسلامى ، بسيار ضرورى مى‏نمايد و اين ، بزرگ‏ترين خدمتى است كه مراكز علمى و پژوهشى مى‏توانند به ساحت قدس ابا عبد اللَّه الحسين عليه السلام و مكتب اهل بيت عليهم السلام داشته باشند .

آرى! دانش‏نامه امام حسين عليه السلام ، گامى متواضعانه در اين راه بود ، كه پس از سال‏ها پژوهش و تلاش ، با همكارى شمارى از پژوهشگران توانمندِ «پژوهشكده علوم و معارف حديث» ، در چهارده جلد (متن) ،[12] به سرانجام رسيد و در ذى حجه 1430 (آذرماه 1388) ، در دسترس همگان ، بويژه اصحاب تحقيق ، قرار گرفت ؛ امّا با توجّه به اين كه بخش‏هايى از آن دانش‏نامه - كه با شهادت سيّد الشهدا عليه السلام و ياران باوفايش مرتبط بود - ، بيش از ساير بخش‏ها براى آشنايى هر چه بيشتر و عالمانه عموم خوانندگان با تاريخ حماسه كربلا ، كاربرد داشت و از سوى ديگر مى‏توانست دستْ‏مايه‏اى بسيار مناسب براى مبلّغان دينى (بويژه در سفرهاى تبليغى‏شان) به شمار آيد ، بخش‏هاى مورد اشاره ، با عنوان شهادت‏نامه امام حسين عليه السلام بر پايه منابع معتبر ، به صورت جداگانه آماده نشر گرديد - كه اينك پيش روى شماست - .

قدردانى و سپاس‏

در اين جا ، از همه پژوهشگران گران‏قدرى كه به گونه‏اى در تدوين دانش‏نامه امام حسين عليه السلام و شهادت‏نامه امام حسين عليه السلام سهيم بوده‏اند ، خصوصاً گروه «سيره‏نگارى» پژوهشكده علوم و معارف حديث و بويژه آقايان سيّد محمود طباطبايى‏نژاد و سيّد روح اللَّه سيّدطبايى - كه در مرحله تأليف ، معاونت پژوهش مزبور را به عهده داشته‏اند - ، صميمانه سپاس‏گزارى مى‏كنم . همچنين از فرهيختگان گران‏مايه آقايان : عبد الهادى مسعودى ، مهدى مهريزى ، محمّد مرادى و محمّد خُنَيفِرزاده - كه ترجمه دانش‏نامه امام حسين عليه السلام به قلم شيواى ايشان است - ، قدردانى و تشكّر مى‏نمايم و براى همه آنان ، از خداوند منّان ، پاداشى درخور فضلش ، مسئلت دارم .

اللّهم ارزُقنا شَفاعَةَ الحسينِ عليه السلام يَومَ الورودِ و ثَبِّت لَنا قَدَمَ صِدقٍ عندَك مَعَ الحسينِ و أصحابِ الحسينِ الّذينَ بَذَلوا مُهَجَهُم دونَ الحسين عليه السلام .

محمّد محمّدى رى‏شهرى‏

17 مرداد 1389

27 شعبان 1431

در باره اين كتاب‏

براى آشنايى بيشتر خوانندگان محترم با ساختار و چگونگى تدوين اين شهادت‏نامه ،[13] يادآور مى‏شود كه : دانش‏نامه امام حسين عليه السلام ، از پانزده بخش (در حجم بيش از 6600 صفحه) ، تشكيل شده است كه فهرست اجمالى آنها ، عبارت است از :

درآمد : كتاب‏شناسى ، اهداف عاشورا ، عزادارى و ...

يك : زندگى خانوادگى سيّد الشهدا عليه السلام‏

دو : فضيلت‏ها و ويژگى‏هاى امام حسين عليه السلام‏

سه : دلايل امامت امام حسين عليه السلام و فرزندانش‏

چهار : امام حسين عليه السلام پس از پيامبر صلى اللَّه عليه و آله ، تا شهادت پدر

پنج : امام حسين عليه السلام پس از شهادت پدر ، تا قيام عاشورا

شش : پيشگويى درباره شهادت امام حسين عليه السلام‏

هفت : از مدينه تا ورود به كربلا

هشت : از ورود به كربلا تا شهادت‏

نه : وقايع پس از شهادت‏

ده : بازتاب شهادت امام عليه السلام و فرجام دشمنان ايشان‏

يازده : عزادارى و گريه براى امام حسين عليه السلام‏

دوازده : نمونه مرثيه‏هاى سروده شده در سوك ايشان در طول تاريخ‏

سيزده : زيارت امام حسين عليه السلام‏

چهارده : مزار امام حسين عليه السلام‏

پانزده : حكمت‏نامه امام حسين عليه السلام .

شهادت‏نامه امام حسين عليه السلام بر پايه منابع معتبر (كتاب حاضر) ، متن كامل بخش‏هاى ششم تا يازدهم دانش‏نامه ياد شده و منتخبى از «درآمد» و بخش يكم و نيز دو قطعه كوچك از بخش‏هاى نهم و سيزدهم آن را ، در مجموع در حجمى نزديك به 2500 صفحه ، در خود دارد .

در واقع ، كتاب حاضر ، در بر دارنده تمامى بخش‏هاى مرتبط با حماسه كربلا از دانش‏نامه ياد شده است‏[14] كه جهت آگاهى عموم علاقه‏مندان واهل مطالعه و تحقيق ، بويژه خُطَبا و حماسه‏سرايان كربلا ، گزينش و بازْتدوين شده است .

گفتنى است كه انتخاب واژه «معتبر» در عنوان اين كتاب ، بدان جهت است كه در تدوين دانش‏نامه امام حسين عليه السلام ، كوشيده‏ايم متن آن ، در همه بخش‏ها ، از منابع حديثى و تاريخى معتبر و قابل استناد، گزينش گردد. بر اين پايه، تكيه‏گاه اصلى تدوين دانش‏نامه (وهمه آثار برگرفته از آن) ،[15] در درجه نخست، منابعى هستند كه تا قرن پنجم هجرى نگارش يافته‏اند، و در مراتب بعد، منابع تأليف شده تا قرن هفتم هجرى ، و پس از آن، آثارِ تأليف شده تا قرن نهم.

بدين ترتيب ، در كتاب حاضر ، مقتل‏نگارى‏هاى قرن دهم هجرى به بعد، به دلايلى كه در «كتاب‏شناسى تاريخ عاشورا و عزادارى» بدانها اشاره مى‏شود،[16] مورد استناد نيستند، جز با هدف نقد (يا اهدافى مانند آن)، كه در اين صورت، به معتبر نبودن گزارش، اشاره خواهد شد.

البته توجّه به اين نكته ضرورى است كه در پژوهش‏هاى تاريخى، سختگيرى‏هايى كه در باره روايات فقهى وجود دارد، معمول نيست؛ بلكه بيشتر، چگونگى گزارش و استوارى يا نااستوارى متن، مورد توجّه است و براى رسيدن به حقيقت، بايد از قرائن مختلف، بهره گرفت.

بر اين اساس، در جمع‏آورى گزارش‏ها و گزينش آنها، افزون بر تلاش براى مستند كردن آنها به منابع معتبر، اصلى‏ترين معيار را «نقد متن» قرار داده‏ايم و كوشيده‏ايم تا از راه تأييد مضمون گزارش‏ها با قرائن عقلى و نقلى، براى پژوهشگر، نوعى اطمينان به گزارش، حاصل شود. از اين رو، احاديث مُنكَر را نياورده‏ايم، گرچه در منابع معتبر آمده باشند، و اگر در موارد خاصّى، گزارش غير معتبرى را عرضه كرده‏ايم، چرايىِ آن را توضيح داده‏ايم .

گزارش اجمالى بخش‏هاى مختلف كتاب حاضر ، از اين قرار است :

بخش يكم : از مهم‏ترين مباحث مربوط به حماسه عاشورا

در بخش نخست اين كتاب ، تحليل‏ها و مقالاتِ تفصيلىِ پراكنده در دانش‏نامه امام حسين عليه السلام كه با موضوع كتاب شهادت‏نامه تناسب بيشترى داشته‏اند ، در كنار هم گردآورى و البته اندكى تلخيص شده‏اند .

بخش دوم : زندگى خانوادگى سيّد الشهدا عليه السلام‏

براى آشنايى اجمالى خوانندگان با زندگى و احوال شخصى ابا عبد اللَّه الحسين عليه السلام گزيده‏اى از بخش يكم دانش‏نامه در باره چگونگى تولّد ، نام‏گذارى ، ويژگى‏هاى ظاهرى ، چگونگى پرورش ، همسران و شمارِ فرزندان امام حسين عليه السلام ، در شش فصل ، ارائه شده است .

بخش سوم : پيشگويى در باره شهادت امام حسين عليه السلام‏

در اين بخش ، خبرهاى آسمانىِ رسيده در باره شهادت امام حسين عليه السلام ، و پيشگويى‏هاى پيامبر خدا صلى اللَّه عليه و آله و امير مؤمنان عليه السلام و ديگر پيشوايان و بزرگان در باره شهادت امام حسين عليه السلام ، در قالبى نظام‏يافته ارائه شده است . به علاوه ، قطعيّت صدور اين دسته از روايات ، مورد تأكيد قرار گرفته و توضيح داده شده كه مقدَّر بودن شهادت امام حسين عليه السلام و پيشگويى آن ، منافاتى با اراده و اختيار او ندارد .

بخش چهارم : خروج امام حسين عليه السلام از مدينه ، تا ورود به كربلا

در اين بخش ، رخدادهاى مهمّى مانند : امتناع امام عليه السلام از بيعت با يزيد ، خروج امام عليه السلام از مدينه ، فعّاليت‏هاى ايشان در مكّه ، اعزام مسلم عليه السلام به عنوان نماينده خود به كوفه ، حوادث كوفه و شهادت مُسلم و جمعى ديگر از ياران امام عليه السلام و نيز زندانى شدن شمارى ديگر از آنان ، پيشنهادهاى مختلف به امام عليه السلام مبنى بر نرفتن به كوفه ، حركت امام عليه السلام به سوى كربلا و حوادث مسير مكّه تا كربلا ، گزارش شده است .

بخش پنجم : از رسيدن امام حسين عليه السلام به كربلا تا شهادت ايشان‏

در اين بخش ، متون مربوط به حادثه جان‏گداز عاشورا ، از آغاز ورود امام حسين عليه السلام به كربلا تا شهادت ياران ، فرزندان ، برادران ، برادرزادگان ، خواهرزادگان و عموزادگان ايشان و سرانجام، شهادت خودِ امام عليه السلام ، به تفصيل ، گزارش شده است .

بخش ششم : وقايع پس از شهادت امام حسين عليه السلام‏

در بخش پنجم ، حوادثى كه پس از شهادت امام حسين عليه السلام به وقوع پيوست ، پديده‏هاى خارق العاده‏اى كه در منابع معتبر گزارش شده‏اند ، چگونگى دفن شهدا ، سرنوشت سرهاى مقدّس شهدا و كراماتى كه از سر مقدّس سيّد الشهدا عليه السلام ديده شد ، حوادث مربوط به حركت خاندان ابا عبداللَّه عليه السلام از كربلا به كوفه و از كوفه تا شام و بازگشت آنها از شام به مدينه ، ارائه مى‏شود .

بخش هفتم: بازتاب شهادت‏امام‏حسين عليه السلام و فرجام كسانى كه در كشتن‏او و يارانش نقش داشتند

در اين بخش ، متن گزارش‏هاى مربوط به بازتاب شهادت سيّد الشهدا و يارانش در ميان قاتلان آنها و خانواده‏هاى قاتلان و نيز در ميان شخصيت‏هاى برجسته آن روز جهان اسلام و در جامعه عراق و حجاز ، مطرح مى‏گردد و در ادامه ، سرنوشت شوم كسانى كه در اين حادثه نقش داشتند و نيز مردمى كه از يارى كردن امام عليه السلام سر باز زدند ، تبيين شده است .

بخش هشتم : عزادارى و گريه براى امام حسين عليه السلام‏

در اين بخش - كه بخش پايانى كتاب است - ، احاديث متعددى در سفارش به عزادارى ، مصيبت‏خوانى و گريستن و گرياندن براى سالار شهيدان و معرّفى نخستين عزاداران امام عليه السلام پس از واقعه كربلا ، اهمّيت ويژه روز عاشورا و آداب اين روز و نيز سوگمندى جهان آفرينش در مصيبت‏هاى سالار شهيدان ، گزارش شده است .

اين بخش ، با دو زيارت منسوب به ناحيه مقدسه (امام مهدى عليه السلام) پايان مى‏يابد .

گفتنى است كه نقشه‏هاى مربوط به قيام عاشورا نيز در پايان كتاب ، قرار گرفته‏اند .[17]